Нескланяльныя назоўнікі

У сучаснай беларускай мове ёсць група нескланяльных назоўнікаў; яны не змяняюцца па склонах і не маюць склонавых канчаткаў.

Нескланяльныя назоўнікі — гэта пераважна словы іншамоўнага паходжання. Граматычны лад беларускай мовы імкнецца падпарадкаваць скланенню любы запазычаны назоўнік. Шмат якія іншамоўныя словы скланяюцца, як назоўнікі таго ці іншага тыпу скланення: запазычаныя назоўнікі акварыум, гербарый, семінар адносяцца да 2-га, аптэка, тэорыя — да 1-га, а дуэль — да 3-га скланення.

Нескланяльнымі ў беларускай мове з'яўляюцца тыя запазычаныя словы, асновы якіх канчаюцца на галосны (такія асновы нехарактэрныя для ўласнабеларускіх слоў). Склон і лік нескланяльных назоўнікаў вызначаецца паводле іх сувязі з іншымі словамі і сінтаксічнай функцыі ў сказе: Самая цікавая жывёла — рыжы дзінга, далікатны, разумны і вельмі спрытны сабака (Луж.) — назоўны склон адзіночнага ліку; Пасля іх часта пачалі бачыць разам у парку, у кіно (Скр.). Я быў з амерыкан­цамі, людзьмі ў рабочых робах, на сёмай авеню (Клр.) — месны склон адзіночнага ліку.

Да нескланяльных назоўнікаў належаць:

агульныя назоўнікі іншамоўнага паходжання, якія канчаюцца на галосны: амплуа, дэндзі, журы, лібрэта, арыёза, метро, рагу, лэдзі, таксі;

уласныя назоўнікі (імёны, прозвішчы, геаграфічныя назвы) іншамоўнага паходжання на галосны: Пабла Нэруда, Джардана Бруна, Амерыга Веспучы, Гётэ, Дзідро, Неру, Джапарыдзе, Фрунзе, Марока, Закапане, Хакайда, Нагасакі, Лідзіцэ, Капры, Чылі, По, Янцзы Місісіпі, Місуры;

усе запазычаныя назоўнікі, якія абазначаюць асоб жаночага полу: фрау Кёрзінг, мадам Элізабет, пані Рузвельт, Эжэні Катон;

славянскія прозвішчы на -о паціскное: Крайко, Ланько, Турло, Шкуро, Лапо, а таксама прозвішчы, якія кан­чаюцца на зычны, калі яны абазначаюць асоб жаночага полу: Богдан, Гулевіч, Міхасёнак, Шурпяк, Кісель, Макась, Андрэйчык (артыкул Ніны Гулевіч, сшытак Веры Міхасёнак, курсавая праца Ганны Богдан);

складанаскарочапыя словы літарнага і змешанага тыпу: член КПСС (Камуністычпай партыі Савецкага Саюза), сельская гаспадарка БССР (Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі), студэнты БДУ (Беларускага дзяржаўнага універсітэта), супрацоўнікі райана (раённага аддзела народнай асветы), паведамленне БелТА (Беларускага тэлеграфнага агенцтва). Некаторыя абрэвіятуры, утвораныя з першых гукаў слоў, могуць скланяцца. Калі словы такога тыпу скланяюцца, іх канчаткі пішуцца малымі літарамі ВАК (Вышэйшая атэстацыйная камісія) — паведамленне ВАКа, дысертацыя зацверджана ВАКам; ЛіМ (газета «Літаратура і мастацтва») — артыкул у ЛіМе, супрацоўнік ЛіМа;

назоўнік маці: Дзіця з крыкам кінулася да маці і не магло ад яе адарвацца (К. Ч.). Прыходжу я сюды, нібыта ў госці, і да змяркання з маці гавару (Грах.).

 

Тэма 10.2 Часціны мовы. Назоўнік

Пытанні:

1. Скланенне асабовых імёнаў, прозвішчаў і геаграфічных назваў.

2. Словаўтварэнне назоўнікаў.