КҮНБАҒЫС

Морфологиялық ерекшеліктері. Күнбағыс астра (Asteraceae) тұқымдасына жатады, біржылдық күнбағыс (Heliаnthus annuus) екі дербес түрге ажырайды – мәдени күнбағыс (H.a. culfus) және жабайы күнбағыс (H.a. ruderalis). Мәдени күнбағыс екі түр тармағына – егістік (H.a.c. safivus) және әшекей күнбағысы (H.a.c. ornamentalis) – бөлінеді. Шекілдеуігінің мөлшері, майлылығы мен қабықтылығы бойынша күнбағыстың үш тобы ажыратылады: майлы, шағылатын және аралық. Майлы күнбағыстың өндірістік маңызы бар.

Біржылдық күнбағыс – шөптесін өсімдік. Тамыры кіндікті, топыраққа 2-4 м дейін бойлайды және 100-120 см дейін жан-жағына тарайды. Сабағы – тік өседі, қатты түктермен көмкерілген, ішкі қуысы борпылдақ өзекпен толтырылған, биіктігі 0,7-4,5 м дейін (майлы сорттары бұтақтанбайды және 2,5 м дейін). Жапырақтары қарапайым, ірі, сағақты, сопақ-жүрек пішінді, қатты түктермен жабылған, ұштары үшкірленіп аяқталады, ара тісті. Төменгі жапырақтары (2-3 жұбы) қарама-қарсы, ал жоғарғылары кезектесіп орналасқан. Гүл шоғыры – диаметрі 15-25 см, дөңгелек пішінді себет. Оның негізін гүл тұғыры құрайды, шеттерінде жыныссыз тілді, насекомдарды тарту үшін, ал ортасында – қос жынысты түтік тәрізді гүлдер орналасқан. Олар бірұялы жатыннан және бес аталықтан тұрады. Жемісі – шекілдеуік, 4 анық көрінген қыры болады, ол жеміс қабығынан және тұқымнан құралады. 1000 шекілдеуігінің массасы майлы сорттарында 40-80г, шағылатындарында – 170 г-ға дейін (Сурет 31).

Сурет 31. Күнбағыс. 1,2 – егін көгі және гүлдену кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3 – піскен себет; 4 – гүлдер және олардың мүшелері; 5 – тозаңдық дән; 6 - қиындағы гүл шоғыры; 7 – жемістері.

 

Өзінің дамуында күнбағыс мынадай өсу және даму кезеңдерінен өтеді: тұқымының өнуі, көктеуі, бүрленуі, гүлденуі, шекілдеуігінің өсуі, толысуы, пісуі (физиологиялық пісу кезеңінде себеттің төменгі жағы сары түске енеді, ал шекілдеуігінің ылғалдылығы 34-40%, толық пісу кезеңінде себет сарғыш-қоңыр түсті, тілді гүлдер қоңырланып түсіп қалады, жапырақтары қурап түседі).

Биологиялық ерекшеліктері. Күнбағыс шекілдеуігі 4-6⁰С температурада өне бастайды, ал тіршілікке қабілетті егін көгі 16-18⁰С-да пайда болады. Өскінді тұқымдар – 10⁰С-ға дейінгі, ал егін көгі - -5-6⁰С бозқырауды көтереді. Гүлдену кезеңіндегі оңтайлы температура – 25-27⁰С.

Күнбағыс 30⁰С-дан жоғары температураны басқа дақылдармен салыстырғанда жеңіл көтереді, себебі түкті жапырақтары мен сабақтары транспирацияны күшейту нәтижесінде өсімдік жақсы салқындайды. Толық вегетация кезеңіне қажетті белсенді температура жиынтығы 1800-2500⁰С. Солтүстік Қазақстан жағдайында ерте және ортадан ерте пісетін сорттар үшін бұл көрсеткіш – 1900-2100⁰С. Аталған аймақта күнбағыс вегетациясының ұзақтығы 95-120 тәулік.

Күнбағыс ылғалды көп қажетсінеді, алайда қуаңшылыққа да төзімді, бұл оның топыраққа терең бойлайтын және терең қабаттан су сіңіру қабілетін күшейтетін тамырына байланысты. Транспирациялық коэффициенті 470-550, 1 ц тұқымның құрғақ затын қалыптастыру үшін 200 м³, ал сүрлемге өсіргенде 1ц құрғақ затқа – 85-150м³ су шығындайды. Гүлденуге дейін күнбағыс бүкіл қажет ылғалдың 20-22,4 %, себет түзілгеннен (бүрлену кезеңі) гүлденуге дейін – 60 %, ал қалған 17,6 % - пісу кезеңінде пайдаланады. Сонымен ылғалмен салыстырғанда қиын-қыстау кезеңі – бүрлену-гүлдену кезеңі және ол созылыңқы сипатта. Күнбағыстың өсіп-дамуына қара және күңгірт қара-қоңыр топырақтар қолайлы болып табылады, ал құмдақ, сазданған және сортаң топырақтар ол үшін жарамсыз. Күнбағысқа топырақ ортасының реакциясы рН – 6,7-7,5 болғанымен бидайға қарағанда ол көп мөлшерде қоректік заттарды сіңіруімен ерекшеленеді.

Күнбағыс егін көгінен бүрленуге дейін азот пен фосфордың 30 %-ын, калийдің 35 %-ын сіңіреді. Оның 1 ц тұқымы топырақтан 6-7 кг азот, 2,0-2,5 кг фосфор, 10-12 калий шығындайды. Өсімдігі жарық сүйгіш, көлеңкеленгенде және бұлыңғыр ауа-райында өсуі мен дамуы әлсіз жүреді де вегетациялық кезеңі ұзарып кетеді.

Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген сорттары мен будандары: Ислеро (орташа мерзімде пісетін будан) – ШҚО, Павлодар обл.; Казахстанский 1 (орташа мерзімде пісетін будан) – Павлодар, ШҚО, Ақмола, Қызылорда обл.; Казахстанский 341 (орташа мерзімде пісетін будан) – Оңтүстік Қазақстан, Алматы, Солтүстік Қазақстан обл.; Сибирский 91 (ультра ерте пісетін сорт) – Қарағанды, Павлодар обл.; Солнечный 20 (ерте пісетін будан) – СҚО, ШҚО, Павлодар обл.; СПК-Кондитерский (орташа мерзімде пісетін сорт) – Ақтөбе, Ақмола, Павлодар обл.; Восточный (будан) – Ақмола обл.; Торедо (ерте пісетін сорт) – Павлодар облысында ж.б..

Өсіру технологиясы. Ауыспалы егістегі орны. Күнбағысты бір орында қайтадан орналастырып өсірсе егістік аурулар және маманданған зиянкестермен залалданады. Өсіру аймағында бұрынғы орынға 8-10 жылдан ерте орналастырмаған абзал. Күнбағысты қант қызылшасы, жоңышқа, судан шөбінен кейін сеппеген дұрыс, өйткені олар топырақты қатты ылғалсыздандырады. Асбұршақ, майбұршақ, рапстан кейін де орналастырмаған абзал, олар мен күнбағыстың ортақ аурулары бар. Ең дұрысы күнбағысты сүріден кейін өсірілген бірінші немесе екінші бидайдан кейін орналастырып өсіргенде жақсы тұқым өнімі жиналады.

Топырақ өңдеу. Қазақстанның солтүстігінде (күңгірт қара-қоңыр топырақтарда) топырақты негізгі өңдеуді 25-27 см тереңдікте жазықтілгіш-терең қопсытқыштармен (ПГ-3-100, ПГ-3-5) жүргізген дұрысырақ. Қара топырақтарда алғы дақыл жиналғаннан соң жел эрозиясы қаупі болмағанда танапты әуелі БДТ-7 ауыр дискілі тырмасымен өңдеп, соңынан терең аудара жыртқан (25-27 см) жөн, бұл агрошара атпа тамырлы агрошөптермен ластанған танаптарда өте тиімді. Қыста қар тоқтату да оң нәтиже береді. Көктемде жазықтілгіш құралдармен өңделген танаптарда БИГ-3, БМШ-15 немесе БМШ-20, ал аудара жыртылғанда – тісті тырмалармен тырмаланады. Себу алдында топырақ 6-8 см тереңдікте культивацияланады, бір мезгілде тырмалау мен бұдырлы катоктармен тығыздау іске асырылады.

Тыңайтқыштар. Күнбағыс органикалық тыңайтқыштарды жақсы қажетсінеді. Оның астына күзде 40 т/га дейін шала шіріген көң мен 60-90 кг/га әсер етуші зат мөлшерінде фосфор тыңайтқышын негізгі тәсілмен топырақты аудара жырту жолымен енгізуге болады. Калий тыңайтқышы 40-60 кг/га ә.е.з. мөлшерінде тек қана құмдауыт топырақтарға енгізіледі. Күзде тыңайтқыш енгізілмеген жағдайда себумен бірге 10-12 см тереңдікке және тұқым себілетін қатарлардан 10 см қашықтықта әр гектарға 10-15 кг ә.е.з. мөлшерінде түйіршіктелген тыңайтқыш енгізуге болады.

Тұқымды себуге дайындау. Кондициялы тұқым себуден 15-20 тәулік бұрын 80 % ТМТД улы химикатпен (2-3 кг/т), немесе 50 % фундазолмен (3 кг/т) аурулар мен тұқым өңезіне қарсы дәріленеді.

Себу жұмыстары. Күнбағыс ерте себу мерзімінің дақылы, алайда оның майлы сорттары жылуға жоғары қажетсінуімен ерекшеленеді, сондықтан оны тұқымның сіңіру тереңдігінде топырақ 8-10⁰С-ға жылынғанда себеді. Мұндай температурада тұқым жаппай және тез көктейді, ал мұның өзі танапты арамшөптерден тазартуға, өсімдіктердің біркелкі пісуіне және себеттердің қолайлы жағдайда қалыптасуына мүмкіндік береді. Сонымен Солтүстік Қазақстанда күнбағысты майлы тұқымға өсіргенде оңтайлы себу мерзімі – 20-25 мамыр. Негізгі себу тәсілі пунктирлі, қатараралығы 70 см СУПН-8, СКП-12 дәл сепкіштерімен. Оңтайлы өсімдік жиілігінің бітіктігі жинау алдында орманды-дала аймағында 40-60 мың/га, құрғақ далалы аймақта – 20-30 мың/га, ал мұндай жиілік 6-10 кг/га күнбағыс тұқымын сепкенде қамтамасыз етіледі. Тұқымның сіңіру тереңдігі 6-8 см, топырақтың беткі қабаты кебіңкіреп кеткенде – 8-10 см-ге дейін.

Егістікті күтіп-баптау. Біржылдық астық тұқымдас және қосжарнақты арамшөптерге қарсы 2-4 кг/га мөлшерінде Гезагард, 50 (50% прометрин), трефлан, 24 (4-10 л/га), трофи, 90 % (1,4-1,7 л/га) көктеуге дейін, фроньтьер оптима 72 % (1,2 л/га), фроньтьер 90 % (1,4-1,7 л/га), Харнекс 90 % (2 л/га) гербицидтерінің бірімен себуге дейін және бірден топыраққа сіңіру қажет, немесе дақылдың көктеуіне дейін, сонымен қатар егістіктің ерте кезеңінде фуроре супер 7,5 % (0,8-1,2 л/га), флюзеланд супер 125 (1,0-1,2 л/га) біржылдық астық тұқымдастардың ерте кезеңінде (2-4 жапырақ). Гербицидтерді қолдану жерүсті бүріккіштерінің бірімен іске асырады. Арамшөптерді құрту және топырақты қопсыту үшін вегетация бойы тісті тырмалармен (көктегенге дейін және көктегеннен соң) танап тырмаланады, қатараралық өңделеді (ол үшін жебе табанды және бритва табанды құрылымдармен, сымды тырмалар және топырақсүйгіш құрылымдар жабдықталған культиваторлар қолданылады). Гербицид қолданған жағдайда көктеуге дейін тырмалау мен бір рет қатараралық культивация жүргізіледі. Егістікте гербицид қолданғанбаған жағдайда көктеуге дейін (себуден 5-6 тәулік соң) және көктегеннен кейін (1-3 жұп жапырақ кезеңінде) танап тырмаланады және 2-3 мәрте қатараралық культивация (біріншісін 6-8 см, екіншісін – 8-10 см тереңдікте) жүргізіледі.

Босдәнділікке қарсы егістік бал араларымен қосымша тозаңдандырылады (1 га егістікке 1,0-1,5 ұядан – омарта орналастырылады). Күнбағыстың пісуін тездету және өсімдіктерді тамырында кептіру үшін егістікті жаппай гүлденуден 40-45 тәуліктен соң (себеттің 10-20 % қоңырлағанда, 20-30 % сарғыш-қоңыр, 50-60 % сары түсте тұрғанда) жинау алдындағы десикация жүргізіледі: ол үшін себет қоңырланғанда Реглон супер 150 (2,0 л/га) толық физиологиялық пісу кезеңінде (тұқым ылғалдылығы 35-40 % кезінде) Харвейд 25Ғ (1,2 кг/га) препараттарын қолдануға болады.

Егінді жинау. Күнбағыстың піскен піспегенін мына белгілері бойынша анықтайды: себеттің астыңғы жағының сарғаюы, тілді гүлдердің солуы мен түсуі, шекілдеуігіндегі тұқымның қатаюы, көпшілік жапырақтарының қурап түсуі. Күнбағыс тамырында тұрып қалғанда шекілдеуігінің еріксіз шашылуы мен танаптың ластануына әкеліп соғады. Себеттерінің 85-90 % қоңырланғанда (тұқымның ылғалдылығы 12-14 %) күнбағысты жинай бастайды. Жиналған тұқымды бірден кептіріп, қалыпты сақтау үшін 8-10 % ылғалдылыққа жеткізген дұрыс.

 

РАПС

 

Рапс (Brassica napus) – қырыққабат тұқымдасына (Brassicaceae) жатады. Тегі ертедегі еуропалық біржылдық майлы өсімдік. Ғалымдардың түсіндіруі бойынша ол мал азықтық қырыққабат пен қышабастың спонтанды будандасуынан пайда болған. Дүние жүзінде рапстың егістік аумағы 9,0 млн гектардан асады. Біздің елімізде оның егістігі 2007 жылы 170,7 мың га болды, жалпы майлы-тұқымының түсімі 118,3 мың тоннаға жетіп, орташа өнімі 7,4 ц/га құрады. Қазақстанда соңғы жылдары оның егістік аумағы артып келеді. Атап айтқанда – 2008 жылы – 173,6, ал 2009 жылы – 195,1 мың гектарға жетті. Рапстың негізгі егістік алқабы Қазақстанның солтүстігінде – Солтүстік Қазақстан, Қостанай және Ақмола облыстарында – шоғырланған (жартылай кебетін рапс майының тағамдық және техникалық маңызы бар).

Өнімнің әлеуетті (потенциалды) мүмкіндігі үлкен: суарылмайтын жағдайдың өзінде ол әр гектардан 15-18, ал суармалы егістікте – 22-25 ц және одан жоғары тұқым өнімін бере алады.

Шаруашылықтарда рапс екі түрде – күздік және жаздық - өсіріледі.

Күздік рапстың тұқымында 45-50 %, ал жаздық рапста 32-35 % жартылай кебетін май бар, оны тағамға, маргарин өндіруге, сонымен қатар лак-сыр, металлургия, полиграфия, сабын қайнату және басқа өнеркәсіп өнімдерін өндіруде пайдаланады. Майында 35-40 % эрук және 10-13 % линолен қышқылдары болады. Алайда, қазіргі кезеңде эруксіз сорттар шығарылған, олардың майлары жоғары сапалы. Күнжарасы мен шроты жоғары белокті (37% дейін) құнарландырылған мал азығы, алайда көп мөлшерде малды азықтандыруға болмайды, себебі құрамында глюкозоиноляттар бар.

Рапс барлық жануарлар ықыласпен жейтін жасыл балауса алу үшін де кеңінен қолданылады. Құрғақ затқа есептегенде оның жасыл балаусасында 31 %-ға дейін белок, көптеген дәрумендер, минералды тұздар, аз мөлшерде клетчатка болады. Оны сүрлем немесе жасыл тыңайтқышқа өсіруге болады. Күздік рапстың жасыл балауса өнімі 400-600-ден 700-900 ц/га дейін, ал жаздықта – 300-400-ден 600-700 ц/га дейін өзгереді. Рапс жақсы бал әкелетін өсімдік.

 

Лист

Гүл шоғыры Соцветие

Гүлдері Цветы

 

Жапырақ

Сурет 32. Рапстың жапырағы, гүл шоғыры, гүлдері.

 

Солтүстік Қазақстанда негізінен жаздық рапс өсіріледі.

Рапстың тамыры кіндікті, түйреуіш пішінді, топыраққа 1,6-1,8 м бойлайды, беткі қабатта тарамдалған. Сабағы тік өсетін, қатты бұтақтанған, биіктігі 0,6-1,6 м-ге жететін және балауыз тұтымен көмкерілген. Бұтасы жиі түрде тармақты, кейде қомақты. Жапырақтары көкшіл-жасыл түсті, балауыз бен қапталған, төменгілері сағақты, ал жоғарғылары сағақсыз. Гүл шоғыры – болбыр шоқгүл, 20-40 ірі сарғыш-алтын түстес гүлдерден тұрады (31 – сурет). Қос жынысты. Жемісі – ұзын мұрыншасы бар бұршаққап (6-11 см), піскенде жарылады, онда 20-40 шар тәрізді, ұсақұялы беткі қабаты қара түсті тұқымдары бар, диаметрі 1,5-2,0 мм. 1000 тұқымның массасы 3-7 г.

Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген сорттары:

Кубанский – ортадан ерте пісетін сорт, құрғақшылыққа орташа төзімді, вегетациялық кезеңінің ұзақтығы – 90-100 тәулік.

Золотонивский – Ресейдің Сібір АШҒЗИ-да сұрыптау тәсілімен спонтанды буданнан шығарылған. Орташа мерзімде піседі (90-100 тәулік), құрғақшылыққа, ауруларға, зиянкестерге орташа төзімді, жапырылуға төзімді, тамырында тұрып қалғанда шашылуға бейім. Өнімді сорт, тұқымының майлылығы 42-43 %.

Соңғы жылдары елімізде Зефир, Носовский, Львовский, Народный, Восточно сибирский, Оро кеңінен өсіріле бастады.

Биологиялық ерекшеліктері. Жаздық рапс өсіру жағдайларына күздік рапсқа қарағанда аздау талап қояды, сондықтан ол кең тараған. Тұқымдары 1-2⁰С жылылықта өне бастайды, ал +14-16⁰С-да жақсы өседі, егін көгі – 3-5⁰С, ал ересек өсімдіктері -8⁰С жеңіл көтереді. Вегетативті массасының өсуі үшін қолайлы температура +18-20⁰С. Гүлдену және тұқымының пісу кезеңдеріндегі оңтайлы температура 23-25⁰С, ал жалпы өсіп-дамуына қажетті белсенді температура жиынтығы 1600-1800⁰С. Өсімдіктері ылғал сүйгіш, барынша көп ылғалды бүрлену және гүлдену кезеңдерінде шығындайды. Осы уақытағы құрғақшылық тұқым өнімін төмендетеді. Транспирациялық коэффициенті – 550-620.

Өсіру технологиясы. Жаздық рапстың негізгі егістік алқаптары айтарлықтай ылғалды солтүстік аудандарында орналасқан, ал бұл оны суарылмайтын жағдайда өсіруге мүмкіндік береді. Рапсты жақсы алғы дақылдардан – (сүріден кейінгі дәнді дақылдар, дәнді бұршақ дақылдары, отамалы дақылдар) арамшөптерден таза, ылғалға мол, құнарлы- танаптарға орналастырған дұрыс, суармалы жерлер тіпті дұрыс.

Суарылмайтын жерлерде топырақты негізгі өңдеу жазықтілгіш терең қопсытқыштармен жүргізіледі. Себу алдында 5-7 см тереңдікте культивацияланады, қажет болғанда 2,4-6 л/га мөлшерінде 24 % трефлан енгізіледі.

Суармалы жерлерде топырақ өңдеу терең сүдігер жыртудан басталады, көктемде беткі қабаты қопсытылады (ылғал жабылады), себу алдында культивация және топырақ бетін тегістеу жұмыстары жүргізіледі (катоктар немесе сырғылармен). Рапстан жақсы өнім алу үшін суармалы жерлерде азот пен фосфор тыңайтқыштарын (N_40-60, P_60-90) енгізеді. Таза сүрі жерлерде, қара топырақтарда және күңгірт қара-қоңыр топырақтарда азот тыңайтқышы енгізілмейді.

Тұқым мен егін көгінің ауруларына (тамыр шіріндісі, қара сирақ, альтернариоз) қарсы витавакс 200 ФФ, 34 % улы химикатымен рапс тұқымы дәріленеді (2,5 л/т). Бұл препарат тұқымды залалсыздандыруымен қатар ынталандыратын (стимуляторлық) қызмет атқарады: жаппай егін көгін қуатты тамыр жүйесімен алуды қамтамасыз етеді, кейіннен оның әсерінен ірі жапырақты өсімдіктер дамиды да көп бұршаққындар қалыптастырады. Биологиялық ерекшеліктері бойынша жаздық рапс ерте себілетін дақыл деп есептеледі, алайда Солтүстік және Орталық Қазақстан жағдайында мамырдың 20-нан әрі қарайғы мерзім қолайлы болып табылады. Ерте мерзімде себілген рапс зиянкестермен қатты зақымданады және арамшөптермен тұншықтырылады, соның нәтижесінде тұқымның өнімі кемиді. Шығыс Қазақстан облысында рапстың тұқымға өсіргенде оңтайлы себу мерзімі – мамырдың бірінші онкүндігі. Жаздық рапсты жаппай қатардағы тәсілмен де (15, 23 см), кең қатарлы тәсілмен де (45-46 см) себуге болады. Жаппай қатардағы тәсілмен сепкенде рапс біркелкі піседі, бөлектеп жинауға жақсы жағдай жасалады. Себу мөлшері қатардағы тәсілде 10-12 кг/га, ал кең қатарлап себілгенде – 7-8 кг/га, тұқымның сіңірілу тереңдігі 3-4 см. Себуден кейін танап тығыздалады. Арамшөптерді құрту үшін егін көгінің 4-5 жапырақ кезеңінде жеңіл тісті тырмалармен тырмаланады (түстен кейінгі уақытта). Кең қатарлы егістікте 2-3 рет қатараралық культивация (5-6 және 6-8 см) тереңдікте жүргізіледі.

Зиянкестерге қарсы инсектицидтерді қолданады: қырыққабат бүргелеріне қарсы егістік егін көгі кезеңінде 50 % Актелликпен (0,5 л/га) бүркіледі, ал соңғы кезде біздің аймақта суми-альфа (0,25 л/га) жоғары тиімділікпен ерекшеленуде; қандала, жапырақкеміргіш қырыққабат көбелегінің сымқұрттары (гусеница), рапс пилилшігі, рапс гүлжегіштеріне қарсы 20 % Сумицин (0,3 л/га) да жақсы нәтиже береді.

Егінді жинау. Рапс біркелкі піспейді, ал піскен бұршаққындар жарылады да тұқымы шашылып көп шығынға ұрындырады. Ерте шапқанда тұқым семген түрде жиналады, майдың сапасы мен тұқым өнімі төмендейді, кеш жиналғанда – тұқымның шашылуынан егін шығыны артып кетеді. Егінді тікелей орып бастыруға және бөлектеп (екі кезеңді) жинауға болады: егістік біркелкі піскенде, арамшөптерден таза болғанда және тұқым ылғалдылығы 18%-дан төмен болғанда – рапс тікелей комбайнмен орып бастырылады; бөлектеп жинағанда төменгі жапырақтар қурап, негізгі сабақтағы бұршаққын сарғайғанда және ондағы тұқым қоңыр және қара түске енгенде рапсты дестеге шаба бастайды, бұл кезеңде тұқым ылғалдылығы 30-40%-ға дейін төмендейді; дестелердің кебуіне қарай (4-7 тәуліктен 8-12 тәулікке дейін) тұқым ылғалдылығы 10-11%-ға жеткенде дестелер бастырылады. Егін жинауға арнаулы реттеу жұмыстарынан өткен астық комбайндарын пайдалануға болады.

Дәстүрлі, айтарлықтай жетілдірілген қос кезеңді тәсілмен рапсты жинау бәрібір тұқым шығынына ұрындырады, оның үстіне бұл жинау тәсілі көп материалдық шығын келтіреді. Рапс тұқымын жинаудың жаңа технологиясын Солтүстік Қазақстан және Қостанай облыстарының мамандары ұсынып отыр. Оның мәні мынада: рапсты жинауға шамамен 5 апта қалғанда (өсімдіктердің төменгі және орта тұсындағы бұршаққындардағы тұқымдар қара түске енгенде) егістік «Эластик» препаратымен бүркіледі (препарат мөлшері – 1,0 л/га, жұмысшы ертіндінің шығыны – 50 л/га); препараттың желімдегіш қасиеті бар; өндеудің нәтижесінде бұршаққындарда жұқа полимерлі қабық (пленка) пайда болады, ол жемістерді жарылудан және тұқымды шашылудан сақтайды; тұқым ылғалдылығы 8-10 % жеткенде рапсты комбайнмен тікелей орып бастырады. Осындай егін жинау технологиясы рапс тұқымының шығынын азайту есебінен оның өнімін 24,4-28,8 % арттыруға мүмкіндік береді.

 

ЫША

 

Халық шаруашылығындағы маңызы. Күнбағысқа бәсекелес болуға мүмкіндігі бар дақылдың бірі – қыша. Ол топырақ күйін нашарлатпай өсімдік майы өндірісін арттыра алады. Нарық экономикасында оған сұраныс соңғы жылдары артып келеді. Қазақстанда қыша өсірудің агроэкологиялық артықшылықтары оның медициналық- биологиялық қасиеттерніде, өнімінің жоғары рентабельділігі (110%-дан жоғары) нарықта оның дамуына,өнімін қайта өңдеуде, таза пайданың артуына әсері зор. Жоғары экономикалық тиімділікті қамтамасыз ететін тұрақты жоғары тұқым өнімін алуда дақылдың өсіру технологиясын тыңғылықты іске асыру қажет. Қышаның тұқымында 47-49% - ға дейін өсімдік майы жинақталады және мамандардың бағалауынша оның дәмі күнбағыс майынан дәмдірек. Тұқымында 3,0% - ға дейін эфир майы болады (сарепт қышасында). Ақ қышаның тұқымында 35% сұйық (өсімдік) майы мен 1% шамасында эфир майы бар. Тұқымынан майларды сығып алғаннан кейінгі қалдығы –күнжарасынан қыша ұнтағы өндіріледі, одан асхана қышасы мен медициналық қышалықтар дайындалады. Соңғысының медицина саласында емдік қасиеті зор (әсіресе суық тигенде). Қышаның агротехникалық маңызы да айтарлықтай: оның тұқымы жақсы ықтырма өсімдігін қалыптастырады; өсімдіктерінің тамыр жүйесі органикалық қышқылдар түзеді де топырақтағы қиын еритін тұздарды жеңіл сіңірілетін күйге айналдырады, әрі топырақта ол фитосанитарлық рөл атқарады (әсіресе картоптың фитофтороз, ризоктониоз, парша, фузариоз шірігі ауруларын басады) сонымен қатар қыша өсімдігін топыраққа жыртып енгізгенде ондағы сымқұрттар (проволочники) санын азайтатыны белгілі, өйткені олардың қыстап шығу жағдайлары нашарлайды да опат болуына ұрындырады; Қазақстанда қыша – жақсы бал жинағыш дақыл.

Қыша өсімідігінен сүрлемдік мал азығы дайындалады.

Морфологиялық сипаттамасы, биологиялық ерекшеліктері мен сорттары. Қышаның екі түрі өсіріледі (көкшіл сұр немесе сарепт қышасы) – (Brassica Juncea L.) және ақ қыша – (Sinapis alba L.) және қырыққабат (Brassicaceae) тұқымдасына жатады. Екеуінің сыртқы құрылыстарында көп ұқсастықтар бар (Сурет 33).

Көкшіл сұр қыша – айтарлықтай биік (1,5-2 м-ге дейін) біржылдық өсімдік, бұтақты, балауыз тұтынан түсі көкшіл сұр болып келеді. Дамыған кіндік тамыры 2м топырақ тереңдігіне бойлайды. Жапырақтары шар пішінді, отырмалы немесе қысқа сағақты. Гүлдері төрттік түрде, қосжынысты, ашық сары түсті, маусым-шілде айларында гүлдейді, гүл шоғыры – шоқгүл. Гүлдегеннен кейін дөңес бұршаққын түзеді, оның ұзындығы 3-5 см-ге дейін жетеді, біз тәрізді мұрыншасы болады. Тұқымы шар тәрізді, қызғылт қоңыр немесе күңгірт-қоңыр түсті, 1000 тұқымның массасы – 2-4 г.

 

Сурет 33. Көкшіл сұр қыша. 1, 2 – дамыған егін және гүлдену-жеміссалу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3 – сабақтың бір бөлігі; 4 – жемісі; 5 – тұқымдары.

Ақ қыша – біржылдық шөптесін өсімдік, тереңге бойлайтын кіндік тамыр жүйесін қалыптастырады. Сабағының биіктігі -30-80см. Көкшіл сұр қышадан шашақталған сабағымен ерекшеленеді және жапырақтары мен бұршаққындары сияқты ұсақ түктермен көмкерілген. Гүлдері сары түсті, бал иісті, жемісі -5-6 тұқымды бұршаққын және ол ұзын семсер тәрізді мұрыншасымен аяқталады. Жеміс піскенде жарылмайды, тұқымы шар тәрізді, сарғыш түсті, 1000 тұқымының массасы – 5-6 г. Қыша қоршаған орта факторларына жоғары талап қоймайды.

Сурет 34. Ақ қыша. 1, 2 – дамыған егін көгі және гүлдену-жеміссалу кезеңдеріндегі өсімдіктер; 3 – жапырақтары, гүл шоғырлары және жемістерімен сабақтың бір бөлігі; 4 – жемісі; 5 – тұқымдары.

 

Тамыр жүйесі қиын еритін тұздардан фосфор мен калий қоректік элементтерін сіңіре алатындықтан әлсіз қышқыл реакциялы құнарлығы төмен топырақтарда өсе береді. Көкшіл сұр қыша жылуға айтарлықтай жоғары талап қоймайды, тұқымдары 2-3°C жылылықта өне бастайды, егін көгі -5 °C-ға дейінгі үсікті (бозқырау, аязды) жеңіл көтереді. Қуаңшылыққа төзімділігімен ерекшеленеді, транспирациялық коэффициенті – 320-350 бірлікке тең; оған ауыр, толқымалы және сортаң топырақтар жарамсыз, орташа байланысқан қара және қара-қоңыр топырақтарды жаратады; өсіп жетілу кезеңінің ұзақтығы – 90-100 тәулік. Ақ қыша ылғал сүйгіш және салқынға төзімді дақыл; тұқымы 1-2°C температурада өне бастайды, егін көгі – 6°C бозқырауды көтереді; ұзақ күннің өсімдігі сондықтан солтүстік аудандарда ерте гүлдейді және қысқа өсіп-жетілу кезеңімен (80-90 тәулік) ерекшеленеді. Қазақстанда қышаның өсіруге рұқсат етілген мынадай сорттары бар: Неосыпающаяся 2 (Ақмола, Павлодар, СҚО), Заря (Павлодар обл.), ВНИИМК 11 (Батыс Қазақстан обл.), Рушена (Ақмола, Павлодар, СҚО).

Өсіру технологиясындағы ерекшеліктер. Ауыспалы егістегі орны. Қышаға сүрі танабында өсірілген дәнді дақылдар, дәнді бұршақ дақылдары, отамалы дақылдар және сүрі жерлердің барлық түрлері жақсы алғы дақыл болып табылады. Қышаны күнбағыстан, тары мен қырыққабат тұқымдастары дақылдарынан кейін (рапс,қышабас, қыша ж.б.) орналастырмаған дұрыс. Қыша – масақты дәнді дақылдар үшін бағалы алғы дақыл: танапты ерте босатады, тамыр жүйесі 1,5 м дейін топырақ қабатына бойлай отырып оны жақсы борпастандырады, органикалық заттармен байытады; тамыр және аңыз қалдықтары топырақта сақталған аурулар және зиянкестерге езгілей әсер етеді.

Топырақ төңдеу жүйесі алғы дақылға байланысты өзгереді, алайда барлық жағдайларда ол ылғал жинақтауға, арамшөптерді құртуға, егін көгінің жаппай көктеуіне топырақтың тегіс және ылғалды бетін жасауға бағытталуы тиіс топырақты негізгі өңдеу оңтайлы мерзімде 22-25 см-ге терең жүргізіледі. Көктемде физикалық пісуінен бастап себу алдындағы топырақ өңдеу жұмыстары қарастырылады: 3-4 см тереңдікте тырмалау, 5-6 см себу алдындағы культивация және ұсақ кесекті топырақ құрылымын қамтамасыз ететін тығыздау.

Тыңайтқыш жүйесі. Қыша топырақтағы қоректік заттарға талапты тдақыл. Ол 1 ц тұқымы мен соған сәйкес жер үсті массасын қалыптастыру үшін топырақтан 5,5-6,0 кг азот, 2,0-3,0 кг фосфор және 2,5-3,5 кг калий шығындайды. Фосфорлы-калийлі тыңайтқыштарды топырақтың астына негізгі өңдегенде енгізеді. Дақыл органикалық тыңайтқыштарды да қажетсінеді, алайда оларды алғы дақылға енгізген жөн, өйткені тікелей енгізгенде танаптың арамшөптермен ластануын күшейтеді әрі қышаның пісуін ұзартып жібереді.

Себу жұмыстары. Қыша ерте себуді қажетсінетін дақыл. Оның жаппай көктеуіне топырақтың тұқым сіңірілген тереңдігінде температура 8-10°C оңтайлы деп есептеледі. Мұндай кезең әдетте масақты және дәнді бұршақ дақылдарының себу мерзіміне сәйкес келеді. Сонымен бірге ерте себудің артықшылықтары да бар:

-жоғары оң температура және топырақтың ылғалды беткі қабаты қуатты тамыр жүйесі мен жапырақ дегелегін қалыптастыруға мүмкіндік жасайды, ал бұл өз кезегінде дақылдың арамшөптермен бәсекелестігін арттырады.;

-қыша ұзақ күн өсімдігі болғандықтан, кеш себілген жағдайда ол барлық өсіп-даму кезеңдерін жеделдетіп өтеді. Ал мұның өзі тұқым өнімділігін төмендетеді;

-ерте себілген қыша егістігі қырыққабат бүргелерінен аз зардап шегеді.

Қышаның кең тараған себу тәсілі – жаппай қатардағы (15,23 см) тәсіл (СЗТ-3,6 ж.б.) танап арамшөптермен ластанған болса, кең қатарлап (45-46 см) себуге де болады. Жаппай қатардағы тәсілде себу мөлшері 2,5-3,5 млн/га өнгіш тұқым (10-12 кг/га), ал кең қатарлыда – 1,5-2,0 млн/га (6-8 кг/га). Себу тереңдігі топырақтың механикалық құрамы мен ылғалдылығына байланысты 2,0-4,0 см –ден 5,0-6,0 см-ге дейін өзгереді.

Егістікті күтіп-баптау кешенді агрошаралар жүйесін біріктіреді және негізгі мақсаты - өсімдіктердің өсіп-жетілуіне оңтайлы жағдайлар жасау: ең алдымен себуден кейін бұдырлы катоктармен танап тығыздалады; кең қатарлы егістікте арамшөптермен ластануына қарай 2-3 рет қатарарлық культивация жүргізіледі; елімізде соңғы жылдары дақыл егістінде гербицидтерді қолдану жақсы нәтижелер беруде – фенова экстра (0,5-0,75 л/га) қоңырбастар тұқымдас арамшөптерге қарсы немесе Лонтрел 300 (0,12-0,16 кг/га), Cтоун (0,3-0,4 л/га), Эльф (0,1-0,4 л/га) гербицидтерінің бірімен қосжарнақты арамшөптерге қарсы дақылдың 3-4 жапырағы кезеңінде егістік бүркіледі. Қышаның өскіндері мен егін көгін зиянкестерден қорғау үшін (қырыққабат бүргелерінен) тұқым себу алдында офтанол Т, 50% (4,0кг/ц), чинук, 20% (2,0 л/ц) және басқа жүйелі препараттардың бірімен тұқым дәріленеді, ал бұл агрошара егістікті алғашқы 20-30 тәулікте бүргелердің зиянынан қорғайды. Егер тұқым себер алдында дәріленбеген болса, онда аталған бүргелерге қарсы (1 шаршы метр алаңда 3 қоңыз немесе дегелең жапырақшасында бір із жарақат болса – 30% өсімдіктерде) Бульдок, 2,5 % (0,3л/га), Каратэ, 5% (0,15 л/га) инсектицидтердің бірімен егістік бүркіледі.

Егінді жинау қыша өсірудегі маңызды кезең. Дақылды тікелей орып бастыруға да бөлектеп жинауға да болады. Арамшөптерден таза алқапты және тұқым ылғалдылығы 12-15 %-ға жеткенде қышаны тікелей орып бастырады; мұндай жағдайда комбайн жылдамдығы сағатына 5-6 шақырымнан және барабан айналымы минутына 500-700 – ден асырылмайды. Бөлектеп (екі кезеңді) жинағанда тұқымның орташа ылғалдылығы 25-30% - ға жеткенде кесу биіктігі 20-25 см-ге дестеге шабады; тұқым ылғалдылығы 10-12 % түскенде дестелер таңертеңгі немесе кешкі сағаттарда бастырылады. Комбайннан түскен астықты бірден тазартып, қажеттік туындағанда қосымша кептіріп (тұқым ылғалдылығын 8%-дан асырмай), сақтауға жөнелтіледі.