КҮНЖІТ

Халық шаруашылығындағы маңызы, таралуы, өнімі. Маңызы, өсірілетін аудандары және өнімділігі. Күнжіт тұқымында майдың мөлшері 50-65% болғандықтан жоғары майлы дақылдар арасында бірінші орын алады.

Күнжіт майы – жартылай кебетін өсімдік майлары тобына жатады, иодтық саны 103-112. Салқын сығымдау арқылы алынған күнжіт майы өзінің жоғары дәмділік қасиеттерімен ерекшеленеді және зәйтүн майынан кем түспейді. Оны тағамға, кондитер және консерві өндірісінде, медицинада пайдаланылады, ал ыстық сығымдау арқылы алынған майын техникалық мақсаттарда қолданады. Дақылдың бүтін тұқымын конфет және шығыс тәтті тағамдарын жасауда, қабығы тазаланған және ұнтақталған дәндерінен халва дайындалады.

Салқын сығымдаудан кейін алынған күнжіт күнжарасында 8% май және 40% жуық ақуыз болады. Оны кондитер өнеркәсібінде пайдаланылады, ал ыстық сығымдау арқылы алынған күнжарасы – малға жақсы құрама жем. 100 кг күнжарасында 132 азықтық өлшем бар.

Күнжіт – Азия мен африка елдерінде белгілі болған көне дақылдар қатарына жатады. Негізгі өсірілетін аудандары – Үнді, Қытай, Бирма мемлекеттері. ТМД елдерінде күнжіттің егіс көлемі шағын. Негізгі егістері Өзбекстан, Түркіменстан мен Тәжікстанда орналасқан. Біздің республикада Оңтүстік Қазақстан облысының оңтүстік аудандарында аздаған көлемді жерлерде өсіреді. Тәлімі жерлердегі күнжіт дәнінің өнімділігі 10-12 ц/га, ал суармалы егіншілікте- 18-20 ц/га өнім береді.

Морфологиялық сипаттамасы және биологиялық ерекшеліктері. Сорттары. Күнжіт (Sesamum indicum L.) – Күнжіт тұқымдасына (Pedaliaceae) жататын біржылдық өсімдік. Кіндіктамырлы, топырақтың 1 м тереңдігіне дейін бойлайды. Сабағы – тік төрт немесе сегіз қырлы, биіктігі 1,5 м дейін, жұмсақ түктері бар.

Жапырағы – сағақты, кезектесіп немесе супротивті орналасқан, алақандары түкті. Жапырақтарының пішіні сабақта орналасуына байланысты. Бір сорттарда барлық жапырақтар бүтін, төмендегілері- ірі және жалпақ, жоғарыға қарай майдалау; басқа біреулерінде – төменгілері тілінген, жоғарғылары – бүтін, жіңішке, ланцет тәрізді. Гүлдері – 1-3-тен жапырақ бауырында орналасқан. Күлтесінің түсі – ақ және алқызылдан-күлгін дейін. Тостағанша мен күлтелері түктенген.

Күнжіт өздігінен тозаңданатын дақыл, кейде аралардың көптігімен айқас тозаңдануы да мүмкін.

Жемісі – созыңқы түкті қауашақ, екі немесе төрт жеміс жапырақшаларынан тұрады. Бір өсімдікте 100-150 қауашақ болады. Піскен кезде қауашақ жарылады, әрбір қауашақта 70-80 дана тұқым бар.

Тұқымдары ұсақ, жалпақ, түсі-ақ, сұр, қоңыр немесе қара. 1000 тұқым массасы 3-5 г.

Күнжіт – жылу және жарық сүйгіш қысқа күн өсімдік. Оның тұқымы 15-16⁰С өне бастайды және 0,5-1,0⁰С үсікті көтере алмай, өсімдік көгі өледі. Өсіп-дамуына байланысты қолайлы орташа температура 25-30⁰С. Егер ауа температурасы 12-15⁰С дейін төмендесе өсімдік өсуін тоқтатады.

Ылғал мен қоректік заттарға үлкен талаптар қояды. Өсіп-жетілуіне қолайлы топырақ типтеріне-қара жеңіл саздақты және құмдауыт топырақтар. Өсімдік көгі шыққаннан кейінгі бастапқы өсу кезеңінде баяу өседі, ал гүлдеу алдында өсуі шапшаңдайды.

Өсу жағдайына және сортына байланысты күнжіттің вегетация кезеңінің ұзақтығы 90-120 күнге созылады.

Оңтүстік қазақстан облысында күнжіттің Ташкентский 122 сорты аудандастырылған.

Өсіру технологиясының ерекшеліктері. Күнжіттің ең жақсы алғы егіс-күздік бидай, жүгері, дәнді бұршақ дақылдары және бұршақ тұқымдас шөптер.

Күнжіт тыңайтқыштарға қайтарымды. Толық минералды тыңайтқыштар (N₉₀P₉₀K₉₀) беру қосымша өнім қалыптастырады. Көң мен минералды тыңайтқыш бірге беруде өнімділікті жоғарылатады.

Тұқыммен бірге түйіршіктелген суперфосфат (1 ц/га) сіңіру өте тиімді.

Күнжіт қоректік заттарды созып пайдаланатын дақыл болғандықтан, гүлдеу сатысында тыңайтқыштарды үстеп қоректендіру арқылы берген тиімді. Күнжіт алғашқы вегетациялық кезеңде жәй өсетіндіктен арамшөптерден көп зардап шегеді. Сондықтан ол топырақты өте мұқият өңдеуді қажет етеді. Күнжіттің топырағын өңдеу шараларына сыдыра өңдеуден кейін сүдігер жырту, ерте көктемде тырмалау және кемінде үш рет қопсытумен бірге тырмалау жүргізу жатады. Суарылмайтын учаскелерде тұқым себер алдында танапты нығыздайды. Күнжіттің тұқымын топырақтың беткі қабаты 16-18⁰С жылынған кезде себеді. Тұқымды себер алдында (үш күн қалғанда) 80%-дық ТМТД (3-5 кг/т) өңдейді. Тұқым себу тәсілі- кеңқатарлы (қатараралықтар 45-70 см). Себу мөлшері гектарына шамамен 5-8 кг. Себу тереңдігі 2-3 см. Тұқымды сепкеннен кейін танапты нығыздайды.

Күнжіт егісінің қатарлары біліне басталысымен қатараралықтарды қопсытады. Әрі қарай қатараралықтарды өңдеу арамшөптердің пайда болуы мен топырақ бетінің қабыршақтануына қарай жасалынады. Өте жиі егісті сиретеді.

Суармалы танаптарды екі рет суарады: бірінші суару өсімдіктің шашақтану кезеңінде, екінші – жаппай гүлдеуде. Құрғақшылықты көктемде күнжіт егісін екінші жұп жапырақ пайда болғанда да суарады. Суару мөлшері гектарына 800-1000 м³. Әр суарудан кейін, топырақ кепкен бойда қатараралықтарды топырақ беті қабыршақтанбау үшін қопсытады.

Піскен кезде күнжіт тұқымы тез шашылады. Сондықтан дақылды жинауды төменгі қауашақтары бурылданғанда, бірақ әлі ашылмаған жағдайда жинай бастайды. Жақсы нәтижені өнімді екі сатылы әдіспен жинау береді. Тазаланған күнжіт тұқымдарын ылғалдылығы 9% аспайтын күйде сақтайды.

ЖЕРЖАҢҒАҒЫ (АРАХИС)

Халық шаруашылығындағы маңызы, таралуы, өнімі. Жержаңғағы (арахис) – дәнінен жоғары сапалы құрғамайтын тағамдық май алынатын өте маңызды бұршақ дақылы. Май жоғары сортты консерві жасауға және кондитерлік заттар мен маргарин өндіруге пайдаланылады. Жержаңғақ дәнінде 60% дейін май және 35% дейін ақуыз болады. Май өндіргенде қалатын қалдығы – күнжарасында да ақуыз мол. Күнжара – халуа, шоколад және басқа да азық-түліктер өндірісінде шикізат болып есптелінеді. Жержаңғақтың құрғақ сабағы мен жапырақтарында 15% дейін ақуыз болғандықтан, оларды малға жемге пайдаланады.

Вегетативтік массасы- малдың азығы. Бұршақ қабын отынға пайдаланады.

Жер жаңғағының отаны – Оңтүстік Америка.

Дүниежүзілік егіс көлемі 20 млн. гектарға жуық. Негізгі егістері Үнді, Қытай, Индонезия мемлекеттерінде шоғырланған. ТМД елдерінде жер жаңғағы 19 ғасырдың басында өсіріле бастаған.

Қазіргі кезде аздаған көлемде Украинаның оңтүстігінде, Солтүстік Кавказда, Орта Азия мемлекеттерінде өсіріледі. Біздің елімізде Оңтүстік қазақстан және Қызылорда облыстарында шағын көлемді жерлерде өсіріледі.

Дән өнімділігі – 15-18 ц/га. Суармалы жерлерде 40 ц/га дейін өнім береді.

Морфологиялық және биологиялық ерекшеліктері. Жержаңғағы (Arachis hypogaea L.) – біржылдық шөптесін бұршақ тұқымдас өсімдік. Арахистің кіндік тамыры күшті тарамданған топырақтың 1,5 м тереңдігіне дейін бойлайды. Түп бұтақтары негізінде дөңгелек, ал жоғарғы жағы төртқырлы, түкті. Жапырақтары қос қауырсынды, жоғарғы жағы жылтыр, төменгі жағы түкті. Гүлдері жапырақ бауырында бір-бірлеп немесе 2-3 отырады. Гүл күлтесінің түсі қызғылт-сары. Жер үсті гүлдері айқас тозаңданады, ал жер асты гүлдері өздігінен тозаңданады. Тозаңданғаннан кейін жер үсті гүлдерінің жатынының төменгі бөлігі ұзарып, гинофор түзеді, ол 5-6 күн жоғары қарай өседі де, содан кейін иіліп, төмен қарай өсіп топырақтың 10 см тереңдігіне дейін енеді. Содан кейін жатыннан жеміс дами бастайды. Жемісі – жарылмайтын бұршақ тәрізді пішінді қалың тор қабықты, онда 3-5 тұқым болады.

Тұқымы ұзынша сопақ және дөңгелек, қоңыр-қызыл немесе ақшыл-қызғылт түсті. 1000 тұқымының массасы 300-500 г және одан артық болады.

Негізгі тыңайтқыш ретінде жержаңғаққа гектарына 20-25 т көң және 40-60 кг фосфор мен калий береді. Дақылды сепкен кезде 10-15 кг азот пен фосфор қолданады. Жаз бойы азот-фосфор тыңайтқыштарымен үстеп қоректендіреді.

Сурет 39. Жер жаңғағы. 1, 2 – егін көгінің пайда болуы мен гүлдеуі және жемісінің жетілуі; 3 – сабақ бөлігі мен жапырағы және гүлімен; 4 – жемісінің бүтін кескіні және жартылай кескіні.

 

Жержаңғақты себуге топырақтың 10 см терендігіндегі температура 14-15°С жылығанда кіріседі. Оның бұршақбасын, немесе қабығы аршылған дәнін егеді. Аршылған дәнмен еккенде, оның көгі ерте және біркелкі шығады. Себер алдында дәнді нитрагинмен өңдейді.

Жержаңғақты шаршы-ұялы (ұяда 5-6 өсімдік), немесе қатараралықтары 60-70 см кеңқатарлы тесілдермен себеді. Қабығы аршылған дәнді себу мөлшері гектарына 50-80 кг, себу тереңдігі 6-8 см.

Жержаңғақты күтіп-баптауға келесідей шаралар кіреді. Көгі шықканға дейін топырақ қабыршықтанса, оны жеңіл тырмалармен (ротациялық шабықтауышпен) бұзады. Өсімдік көп шыққаннан сон жүйелі түрде арамшөптермен күреседі, ұядағы және катардағы артық өсімдіктерді алып тастайды. Қажеттілігіне қарай қатараралықтарды қопсытқыштармен өндеп, тыңайтқышты бірге береді. Гинофор пайда болып және оның топыраққа ену кезендерінде, әсіресе суарған немесе жазда жауын жиі болған кезде 2-3 рет түптеу (түбін көму) жүргізеді.

Өнімді жинауға бұршақбастар толық құралған кезде кіріседі. Жержаңғақтың піскендігін білдіретін белгісі жапырақтарының сарғая бастауы.

Жержаңғақты арнаулы арахис жинағыш машиналармен немесе картоп қазғыштармен жинайды. Жинағаннан кейін бұршақбастарды кептіреді. Олардың сақтауға қоярдағы ылғалдылығы 10% аспауы керек.