КОРИАНДР

 

Халық шаруашылығындағы маңызы. Криандр тұқымында негізінен парфюмерия өндірісінде пайдаланылатын эфир майы (0,5-тен 1,5% дейін) болады. Ол жұпар иісті парфюмерлік заттар дайындауға қажет. Кориандр тұқымындағы эфир майынан басқа, 18-22% өсімдік майы өндіріледі (сұйық май), оны және полиграфия өнеркәсібінде пайдаланады. Тұқымы нан және тоқаш дайындауда қолданылады.

Кориандр жемісінен эфир майын алғаннан және сұйық майды экстракциялағаннан кейінгі қалдық-күнжаралар – малға жақсы құрама жем. Оның 1 кг күнжарасы 0,69 мал азықтық өлшеммен бағаланады.

Кориандр күнжарасында 6%-дан жоғары өсімдік майы 16% - шикі клетчатка, шикі протеин 31% дейін, эфир майы – 0,018% жуық, сонымен қатар белогінің 80% ерімейтін фракциядан тұрады. Кориандр күндарасы сауын сиырға, шошқаға, қойға және құстарға бағалы мал азығы болып есептелінеді.

Кориандр – жақсы бал әкелетін өсімдік. Дақылдың негізгі егістігі Ресей және Украинада орналасқан. Кориандрдың тұқым өнімі 10-12 ц/га.

Морфологиялық сипаттамасы, биологиялық ерекшеліктері, сорттары. Кориандр (Coriandrum sativum L.) – балдыркөктер тұқымдасына (Apiaceae) жататын біржылдық шөптесін өсімдік. Ол кіндік тамырлы, сабағы жоғарғы жағынан бұтақтанады, биіктігі 50-100 см. Жапырақтары кезектесіп орналасады, төменгілері – ұзын сағақты, қауырсынды, ортаңғылары – қосарланған қауырсынды, жоғарғылары-ұзын таспа тіліктерге қатты тілінген. Гүл шоғыры – күрделі шатыршагүл. Гүлдері – ұсақ, ақ, ақшыл қызыл, сары, бестік түрде. Төмен түйінді, екі ұялы. Жәндіктермен айқас тозаңданады. Жемісі – дөңгелек немесе шар тәрізді, сары қоңыр немесе қоңыр түсті, қос тұқымша. 1000 тұқымның массасы 7-10 г. Піскен жемістер оңай үзіліп түседі. Жемістерінің піскен кездері жағымды иісі мен тәтті дәмімен ерекшеленеді (Сурет 41.).

Кориандрдың биологиялық ерекшеліктеріне басқа көптеген шатырша гүлділерге тән - өсіп-дамуының бастапқы кезеңдерінің ұзақтығы: себу көктеу кезеңінің ұзақтығы -15-23, ал көктеуден – сабақ түзуге дейін-40-46 тәулікті құрайды. Ол жылуға қатаң талаптар қоймайды, оның өсіп-жетілуіне белсенді температура жиынтығы – 1900ºC болса жеткілікті. Кориандрдың тұқымы топырақтың 0-5 см қабаты 6-8 ºC жылынған кезде өне бастайды, бірақ мұндай температурада өсімдік көгі себілгеннен кейін 20-25 күннен соң пайда болады. Өсімдік көгі 7-8 ºC үсікті көтереді.

Жылудың барынша қажетсінетін кезеңі – гүлдену және тұқымның пісуі. Кориандр өсіп- жетілуінің басында ылғалды шамалы пайдаланады, бірақ вегетативтік массасының қарқынды өсуі мен гүлдену кезеңдерінде ылғалды қажет етуі күрт өседі.Қоректік заттарды ең көп сіңіруі толық гүлдену кезеңінде, сондықтан топырақтағы қоректік заттар мен ылғал бұл кезеңде жетіспесе өнім төмендейді.

Кориандрға ең жақсы терең қарашірінді қабатты қара топырақтар. Оған ауырсазды және батпақтанған топырақтар жарамсыз.

 

 

Сурет 41. Кориандр

 

Өсіп-жетілуінің алғашқы кезеңінде кориандр баяу өседі және арамшөптерден көп зардап шегеді. Оның гүлденуі мен пісуі біркелкі емес. Өсіп-жетілу кезеңінің ұзақтығы 90-110 күн. Кориандрдың өсіруге рұқсат етілген және кең таралған сорттары - Смена, Луч, Янтарь Ранний.

Өсіру технологиясы. Кориандрдың өте жақсы алғы дақылдары көң енгізілген екпе сүрі танабына орналасқан күздік астықтар, отамалы және дәндібұршақ дақылдары.Кориандр тыңайтқыштарды жақсы қажетсінеді. Органикалық тыңайтқыштарды алғы егісіне, ал минералдықтар- дақылдардың өзіне тікелей беріледі. 1 гектардан 15-18 ц тұқым өнімін алуға тұқым себу алдында топыраққа 45-60 кг-нан азот, фосфор және калий енгізеді. Тұқыммен бірге түйіршіктелген суперфосфатты (1гектарға 10 кг Р₂О₅) қатарға себу тиімді. Кориандр өсімдігін 4-5 жапырақ кезеңінде гектарына 20кг әсер етуші зат есебінде азот және фосфор тыңайтқыштарымен үстеп қоректендіреді.

Топырақты өңдеу шараларында 22-25 см тереңдікке сүдігер жырту (дәнді дақылдардан кейін кориандрды орналастырғанда алдын ала сыдыра жыртқыштармен өңдегеннен кейін), ерте көктемгі тырмалау және тұқым себу алдындағы қопсыту тырмалаумен бірге жүргізіледі.

Себуге ірі, біркелкі тұқымдар пайдаланылады. Тұқымды 3-4 күн жылы ауада қыздыру жақсы әсер етеді. Себу алдында тұқымды 80%-дық ТМТД (1ц тұқымға 400г) препараттарымен дәрілейді.

Кориандрды ерте көктемде, далалық жұмыстардың алғашқы күндерінде жаппай қатардағы немесе қатараралықтары 45 см кең қатарлы тәсілмен себеді.

Тұқым себу мөлшері гектарына жаппай қатардағы егісте 20-22, кең қатарлыда 13-15 кг/га. Себу тереңдігі 2-3 см.

Жаппай қатардағы егісте өсімдік көктері шықпай тұрып, топырақ бетіндегі қабыршақтарды ротациялық шабықтауышпен жояды, ал кең қатарлыда- одан басқа, қатараралықтарды 2-3 рет қопсытады.

Кориандр жемістері біркелкі піспейді, алдымен жемістер орталық шатыршада, сонан соң бүйір шатыршаларда піседі. Жемістер көп тұрып қалса, оңай шашылып қалады. Кориандрды шатыршалардың 75% қоңырланғанда комбайнмен жинайды.

 

АНИС

Халық шаруашылығындағы маңызы. Анис жемістерінде тағамға, парфюмерияда, фармацевтикада және өндірістің басқа да салаларында пайдаланылатын эфир майы (2,5-4%) жинақталады. Сонымен қатар, оның жемісінде негізінен сабын қайнатуда қолданылатын техникалық май 22% -ға дейін болады, оның 80-90% қатты анетолдан және сұйық метилхавиколдан тұрады.

Анис күнжарасы – құнды құрама жем. Оның 100 кг күнжарасында 85 мал азықтық өлшем бар.

Эфир майын алынғаннан кейінгі анис күнжарасында 19% дейін протеин және 22% май болады. Күнжара бағалы мал азығы, егер онымен сауын сиырларды азықтандырса сүттілігі және майлылығы жоғарылайды.

Анистің отаны Кіші Азия. Ол ТМД елдері бойынша Ресейдің кейбір облыстары мен Украинаның орманды–далалық бөлігінде аздап өсіріледі.

Анистің тұқым өнімділігі – гектарына 6-8 ц/га.

Морфологиялық сипаттамасы, биологиялық ерекшеліктері, сорттары. Анис (Pimpinella anisum L.) – Балдыркөктер тұқымдасының (Apiaceae) біржылдық өсімдігі. Дақыл – кіндік тамырлы, жақсы жетілген. Сабағы тік өседі, жоғары жағында тармақталған, биіктігі 40-60 см. Жапырақтары кезектесіп орналасқан, төменгілері – ұзынсағақты, домалақ, немесе бүйрек тәрізді; ортасындағылары қысқасағақты, ұшсалалы жапырақ; жоғарғылары сағақсыз, таспа бөліктерге бөлінген. Гүлшоғыры – күрделі шатыршагүл. Гүлдері – ақ. Жемістері жұмыртқа немесе алмұрт пішінді, екі тұқымды – жарылмайтын жасылша-сұр жемісшелерден тұрады. Жемістері жабысқан қысқа қылшалармен жабылған, эфир каналшалары орналасқан ұзына бойы қабырғалары бар. Дәмі – тәттілеу, татымды. 1000 тұқымның массасы 3,5-4 г.

Анис өсу ортасына көктегеннен – бұтақтану кезеңіне дейін қатаң талаптар қояды. Көгі шыққаннан кейін 40-50 күннен соң гүлдейді, гүлдегеннен жемісінің пісуіне 50-60 тәулік қажет.

Өсіп-даму кезеңінің ұзақтығы 120 күнге созылады, белсенді температура жиынтығы – 2200°C құрайды. Анистің өсіп-жетілуіне оңтайлы жағдай қоңыржай ылғалды топырақта қалыптасады. Анис жылу мен ылғалға салыстырмалы талапты. Оның тұқымы 6-8°C өніп-өсе бастайды. Өсіп өнуіне оңтайлы температура 22-25°C Көктері 4-6°C дейінгі қысқа мерзімді үсікті көтереді. Өсімдіктің жылуды көп мөлшерде қажетсінуі гүлденудің басынан тұқымның пісуіне дейінгі аралық.

Тұқымның бөртуі үшін массасының 120% ылғал қажет. Ылғалды барынша көп қажетсінуі гүлдену мен тұқым түзу кезеңдерінде байқалады. Топыраққа анис жоғары талап қояды. Ол үшін ең жақсы топырақ – құнарлы қара топырақ.

Қазақстанда өсіруге рұқсат етілген сорттары – Алексеевский 38, Алексеевский 334, Местный.

Өсіру технологиясы. Ауыспалы егісте анисті күздіктер мен отамалы дақылдардан кейін орналастырады. Ол тыңайтқышты қажетсінеді. Негізгі тыңайтқыш ретінде гектарына 45-60 кг-нан (ә.е.з. мөлшерінде) толық минералдық тыңайтқыштар (NPK) енгізіледі. Себуде түйіршіктелген суперфосфат, ал жертаған жапырақ пайда болғанда өсімдікті гектарына 15-20 кг әсер ететін зат есебімен азот- фосфор тыңайтқыштарымен үстеп қоректендіреді.

Анис топырағын өңдеу кориандрға ұқсас. Тұқымды себу алдында жылы ауамен өңдейді. Себуді, егер танап арамшөптерден таза болса, ерте жаздық астықтармен бір мерзімде кәдімгі жаппай қатардағы тәсілмен жүргізеді.

Арамшөптермен ластанған топырақтарда кең қатарлы тәсіл (45 см) жақсы нәтиже береді. Тұқымның себу мөлшері 1 гектарға – кәдімгі жаппай қатардағы егісте – 20, кең қатарлыда 12-14 кг. Себу тереңдігі 2-3 см. Сеуіп болғаннан кейін топырақты таптауышпен тығыздайды. Кең қатарлы егісті кемінде үш рет қопсытады: біріншісі – көктеу кезеңінде, келесілерін – арамшөптердің пайда болуына қарай және қатараралықтар қабыршақтанғанда.

Анисті бір немесе екі кезеңді тәсілмен орталық шатыршагүлдегі жемістер пісуінің басында немесе шатыршагүлдің 60% піскенде жинайды.