Оғыз мемлекеті

(IХ ғасырдың аяғы – ХI ғасырдың басы)

Ø Оғыз мемлекетінің құрылуы, жер аумағы

1. Ғалымдардың «уыз» сөзінен шықты деген тұжырымы мына тайпаға қатысты: Оғыз.
2. Оғыздардың Жетісу және Ыстықкөл мен Шу аралығын мекендегені туралы жазған: М. Қашғари.
3. VII ғасырда Түрік қағанатының құрамында болған оғыз тайпаларының мекендеген өңірі: Батыс Жетісу.
4. VIII ғасырдың ортасында оғыздардың Жетісудан Сырдария бойына ығысуына ықпал еткен себеп: Қарлұқ қанатының құрылуы.

v Бұл аймақта жергілікті кангар – печенегтердің; қарсылығына тап болды.

1. Оғыздармен болған ұзақ жылдарға созылған күрес нәтижесінде жеңіліп, батысқа қарай жылжуға мәжбүр болған: кангар-печенегтер.

v ІХ ғасырдың басында оғыздар қимақтармен бірлесіп кангар–печенегтерді талқандап Сырдарияның төменгі ағысы мен Арал маңын жаулап алды.

1. Сырдарияның орта және төменгі ағысында Оғыз мемлекеті құрылды ІХ ғ. аяғы – Х ғ. басында.

? Оғыз мемлекеті жайлы алғашқы дерек Әл-Якуби (ІХ ғ.) жазбасында берілген.

1. Оғыз мемлекетінің орталығы: Янгикент (Жаңа Гузия, Сырдарияның төменгі ағысында орналасқан).

• Батыста Хазарияға дейінгі жерді, солтүстік Каспий маңын, орталық, оңтүстік-шығыс Қарақұм және Қызылқұм аймағын алып жатқан «Мафазат-әл-Гуз» (оғыз даласы).

 

Ø Оғыздардың тайпалық құрамы

1. Тілі жағынан түркілене бастаған, арғы тегі финн-угорлар, үнді-еуропалық тайпалар құрамына енген мемлекет: Оғыз.
2. Қытай деректері бойынша оғыздардың құрамына кірген тайпалар: байандұр, имур, қайлар.
3. М.Қашғаридің мәліметі бойынша оғыздардағы тайпалар саны: 24.

v Әл-Марвази оғыздардың 12 тайпасы жөнінде жазады (12 тайпаға түскен кезі-ол тайпалардың бір-біріне қосылып, халықтық дәрежеге көтеріле батаған мезгілі).

1. Оғыздардағы тайпалық және рулық бөлімшелер атауы: «бой», «оба», «көк».

v Бұған қоса оғыздар ұрықтар мен аймақтарға бөлінген. Ұрық; атауымен рулық атақты тұқымдар, әулеттер аталған.

1. Оғыздардағы тайпалық одақтар атауы: Ел.
2. «Оғызнама» дерегі бойынша Оғыз мемлекеті бөлінді: 12 аймаққа.

 

Ø Қоғамдық құрылысы

1. Оғыз мемлекетінің қоғамдық құрылысы: Әскери демократия.
2. Оғыз мемлекетінің жоғарғы билеушісі: Жабғу (ябғу).

v Жоғарғы билік мұрагерлік арқылы қалып отырды.

1. Оғыз мемлекетіндегі тақ мұрагерлері: Инал
2. Жабғудың «инал» атты мұрагерін тәрбиелеуші: Атабек.
3. Жағбу кеңесшілері: Күл-еркіндер.
4. Оғыз қоғамында маңызды рөл атқарған әскербасы ның лауазымы: Сюбашы
5. Сарай маңындағы өмірде маңызды рөл атқарған, жабғу әйелдері нің атағы: «хатун» (қатын).
6. Оғыздарда халық жиналысы шақырылды: Жылына 1(бір) рет.
7. Оғыздарда күл-еркін тарапынан шақырылған шонжарлар кеңесі: Қанқаш.
8. «Оғызнама» дастаны бойынша оғыз дәулетінің біртіндеп дамуына байланысты, ел басқарудың ең жоғарғы орны болған: Ұлы және кіші құрылтай.

v Ұлы құрылтайда жабғу өз ұлдарын боз оқ; (бұзұқтар) оң жағына, ақсүйектерді үш оқ;(ұшұқтар) деп сол жағына отырғызған.

1. Оғыздарда жабғуды сайлағанда артықшылыққа ие болғандар: Боз оқтар.

 

Ø Саяси жағдайы

1. ІХ ғасырдың аяғында оғыздар қарлұқ, қимақ тайпаларымен бірлесе отырып өздеріне бағындырды: Еділ мен Жайық аралығындағы печенегтерді.
2. Печенегтердің оғыздардан ойсырай жеңілгендерін баяндайтын әдеби шығарма: «Оғызнама».
3. Оғыз билеушілерінің сыртқы саясатындағы басты мақсаттарының бірі: Қара теңіз, Дон өзенінің бойына жету.

v Орыс қалаларымен сауда жасауды да ойластырды. Бұған орыс мемлекеті де мүдделі еді.

1. Оғыздардың Қара теңіз, Дон өзенінің бойындағы жайылымды жаулап алуларына бөгет болған мемлекет: Хазар қағанаты.
2. 965 жылы оғыздар хазарларға қарсы әскери одақ құрды: Киев Русімен.

v «Оғызнама» дастаны: «Ұрысбек оғлы Сақлаппен келісім жасалған» дейді. Мұндағы «Ұрысбек оғлы Сақлап» деп отырғаны – орыстың кінәзі Святослав.

1. Оғыздар Киев кінәзі Владимирмен одақтасып, бұлғарларға жорық жасады: 985 жылы.
2. Орыс жылнамаларындағы оғыздардың атауы: Торктар.
3. Х ғ. аяғы мен ХІ ғ. басында Әли ханның кезінде мемлекет жағдайының күрт нашарлауының және халық көтерілістерінің жиілеуінің басты себебі: Шектен тыс алынатын алым-салық;.
4. Оғыз мемлекетіндегі саяси тұрақсыздықты пайдаланып, Жент қаласын басып алған: Салжұқтар.
5. Оғыз мемлекетінің күшеюіне үлес қосқан билеуші: Шахмәлік.
6. Оғыздардың соңғы жабғуы Шахмәлік Хорезмді жаулап алды: 1041 жылы.

v Алайда 1043 жылы ол көтеріліске шыққан салжұқтардың қолынан қаза тапты.

1. ХІ ғасырдың 40-шы жылдары Хорезмді жаулап алған мемлекет: Оғыз мемлекеті.
2. ХІ ғасырда оғыздарды Сырдария, Арал бойынан біржола ығыстырған: Қыпшақтар.
3. Оғыз мемлекеті біржола құлады: ХІ ғасырдың басында.

Ø Шаруашылығы

• Оғыздар жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығымен айналысты.

? Оғыздардың күз айларында Хорезм шекарасына дейін, ал кейбір бөліктерінің Ұлытау баурайына дейін көшіп жүргенің айтқан ғұлама: Әл-Бируни.

? Түркістан аймағындағы оғыздардың елтірі беретін (қаракөл) қойларды өсіретінін жазған: Ибн Хаукәл.

1. Көршілес жатқан Орта Азия, Қытай сияқты елдермен айырбас сауданың шикізат көзі ретінде пайдаланылған: Мал өнімдері.
2. Оғыздар айналысқан егіншілік түрі: Суармалы егіншілік.

• Сырдарияның төменгі ағысындағы қалалар: Жанкент, Жент, Жуара. Махмуд Қашғари Сырдарияның орта ағысындағы Қарнақ, Сүткент, Фараб, Сығанақ, Сауран қалалары туралы жазған.

? «Ондағы шеберлер темірден ғажайып әдемі бұйымдар жасайды» деп оғыздар мен қимақтар туралы жазған әл-Идриси.

? «Түріктер қолөнердің барлық түрін істейді,... қару, жебе, ер-тұрман, қорамсақ, найза жасайды» деп жазған араб жазушысы: әл-Жахиз.