Саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдайы

1867–1868 жылдардағы Қазақстандағы реформалар

Ø Реформаны дайындау

1. ХІХ ғасырдың 60-жылдарында қазақтардың басқару жүйесін өзгерту үшін құрылған комиссия басшысы: статс-хатшы И.И.Бутков.
2. XIX ғасырдың 60-жылдарында И.И.Бутков басқарған комиссия ұсынған жоба бойынша қазақ даласын бөлу көзделді: 2 облысқа " Батыс және Шығыс.

v Батыс облыстың орталығы – Торғай өңірі.

v Шығыс облыстың орталығы – Сергиополь немесе Қарқаралы.

1. А.П.Безактың; отставкаға шығуына байланысты оның орнына Орынбор генерал-губернаторы болып Н.А.Крыжановский тағайындалды: 1865 жылы.

v Жаңа губернатор И.И.Бутков комиссиясының пікірлері мен ұсыныстарын қабылдамады.

1. 1865 жылы Қазақ өлкесін басқару жүйесін өзгерту үшін құрылған «Дала комиссиясын» басқарған Ішкі істер министрлігі кеңесінің мүшесі: Гирс.
2. Қазақ даласын басқару жөніндегі «Ереженің» жобасын дайындайтын «Дала комиссиясы құрылды: XIX ғасырдың 60 жылдары.

v «Дала комиссиясының» құрамындағылар: Бас штабтан – полковник Ф.К.Гейнс, Орынбор өлкесінен полковник К.К.Гутковский, Батыс Сібір генерал–губрнаторлығынан капитан А.П.Проценко.

1. 1865 жылы 5 маусымда ІІ Александр патшаның бұйрығымен жүзеге асырылған: Қазақ жерін зерттеу сұрақтарын дайындау.
2. XIX ғасырдың 60 жылдары әкімшілік басқару жүйесіне өз пікірлерін ұсынған қазақтың ғалымы: Ш.Уәлиханов.
3. XIX ғасырдың 60 жылдары қазақ өлкесін реформалауға байланысты Ш.Уалиханов айтқан пікір: Халықтың өзін-өзі басқару негізінде қайта құруды талап етті.
4. ІІ Александр патша «Сырдария мен Жетісу облыстарын басқару туралы уақытша Ережені» бекітті: 1867 жылы 11 шілде.
5. ІІ Александр патша «Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлығындағы Дала облыстарын басқару туралы уақытша Ережені» бекітті: 1868 жылы 21 қазан.
6. 1867-1868 жылдардағы реформа тұстас келді: Ресейде басыбайлылық құқығының жойылуымен.

 

Ø Реформаның мазмұны, мәні

1. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша бүкіл қазақ жері әкімшілік жағынан бөлінді: Үш генерал-губернаторлыққа.
2. 1867-1868 жылдардағы реформаға дейін қазақ даласы бөлінді: екі генерал-губернаторлыққа.
3. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша құрылған генерал-губернаторлықтар: Түркістан, Орынбор және Батыс Сібір генерал-губернаторлықтары.

I. Орынбор генерал-губернаторлығына қараған облыстар: Орынбор (Орал), Торғай.

II. Батыс Сібір генерал-губернаторлығына кірген облыстар: Ақмола, Семей.

III. Түркістан генерал-губернаторлығына кірген облыстар: Сырдария, Жетісу.

1. 1867-1868 жылдардағы реформа негізінде 1872 жылдан бастап Бөкей хандығының жері қараған әкімшілік аймақ: Астрахан губерниясына.
2. 1867-1868 жылдардағы реформа негізінде Маңғыстау приставтығы 1870 жылдан Кавказ әскери округінің басқаруына, кейіннен енгізілді: Закаспий облысына.
3. 1867-1868 жылдардағы реформа генерал-губернатордың қолында шоғырланған билік: Әскери және азаматтық билік.
4. 1867-1868 жылдардағы «Ереженің» басты қағидасы (түйінді жері): Әскери және азаматтық биліктің ажыратылмауы.
5. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша Қытай және Иран сияқты елдермен дипломатиялық келіссөз жүргізуге рұқсат берілді: Түркістан генерал-губернаторлығына.

v 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша Түркістан генерал-губернаторлығына дипломатиялық келіссөздер жасауға рұқсат етілген елдер: Қытай, Иран.

1. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша облысты басқарған: Әскери губернатор.

v Сонымен қатар, сол аймақтағы казак әскерінің үкімет тағайындаған (наказной) атаманы болып есептелді.

1. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша әскери губернатор жанындағы облыстық басқармалар үш бөлімнен тұрды: Шаруашылық, сот істері және жарлықты жүзеге асыру.
2. 1867-1868 жылдардағы реформа облыстық басқарма істерін қадағалаған: вице-губернатор.
3. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша облыстар бөлінген әкімшілік буыны: Уезд.
4. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша Ақмола облысына енген уездер: Көкшетау, Омбы, Петропавл.

v Семей облысы: Баянауыл, Зайсан, Көкпекті, Қарқаралы (кейіннен Павлодар, Өскемен).

v Сырдария облысы: Қазалы, Перовск, Түркістан, Шымкент, Әулиеата, Ташкент, Ходжент, Жизақ;.

v Жетісу облысы: Сергиополь, Қапал, Верный, Ыстықкөл, Тоқмақ;.

v Торғай облысы: Елек, Қостанай, Ырғыз, Торғай.

v Батыс Қазақстан (Орал): Орал, Атырау, Калмыков, Жем (Темір).

1. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша уезд бастықтарын тағайындаған: Генерал-губернатор.

v Уезд бастықтарына көмекші екі кісінің біреуі жергілікті халық өкілдерінен алынды.

1. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша уездер аймақтық принципке негізделіп бөлінген әкімшілік буыны: Болыс.
2. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша әр болыстың құрамындағы ауылдардың; ішіндегі шаңырақ саны: 100-200 шаңырақ;.

28. 1867-1868 жылдардағы «Ережеге» сәйкес басқарудың ең төменгі екі сатысындағы болыстар мен ауылнайлар іріктеліп сайланды: Жергілікті ірі ақсүйектерден.

1. 1867-1868 жылғы «Ереже» бойынша салықтардан босатылып, өмірлік зейнетақымен қамтамасыз етілген: Шыңғыс тұқымдары – сұлтандар.
2. 1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформалар кезінде өкімет билігінен шеттетілген билеуші сұлтандар мен аға сұлтандарға тағайындалды: Өмірлік зейнетақылар.
3. 1867-1868 жылғы «Ереже» бойынша Қазақстанда отырықшы елді мекендерде басқару билігі ақсақалдар қолына берілген облыс: Сырдария.

v 1867-1868 жылғы «Ереже» бойынша Сырдария облысының отырықшы елді мекендерінің басқару билігі берілді: Ақсақалдарға.

1. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша әскери губернаторлар бекіткен ақсақалдар арнайы өкілдер жиындарында сайланды: үш жылға.

• 1867-1868 жылдардағы реформалар арқылы әскери-сот комиссиялары мен уездік соттар құрылды. Патша үкіметінің отаршылдық саясатын жүргізу құралына айналған, ашық таптық сипаты бар сот мекемелері.

1. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша Қазақстандағы сот жүйесінің ең төменгі буыны: Билер мен қазылар соты.
2. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша сот жүйесінің ең төменгі буыны билер мен қазылар сотын бекіткен: Әскери губернатор.
3. 1867-1868 жылғы «Ережелерге» сәйкес қазылар соты сақталған облыс: Сырдария.
4. 1867-1868 жылдардағы реформа бойынша Сырдария облысында сақталған сот: Қазылар сот.
5. 1867-1868 жылғы «Ережелердің» ең басты ауыртпалықтары: Қазақ жері Ресей үкіметінің меншігі болып жарияланды.
6. 1867-1868 жылдардағы реформаларды өз шығармаларында сыңға алған алдыңғы қатарлы ойшылдар: Абай Құнанбайұлы мен Ыбырай Алтынсарыұлы.

 

ХІХ ғасырдың 60-70 жылдарындағы қазақ халқының;