Ақ Орда, Моғолстан, Әбілқайыр хандығы, Ноғай Ордасындағы мемлекеттік-әкімшілік құрылыстар 1 страницаАқ Ордада жердің шұрайлысына иелік етті: ірі билік иелері Ақ Ордада көшпелі және жартылай көшпелі мал өсіруде жазғы жайылым ретінде пайдаланылды: Алтай, Ұлытау, Орал тауларының бөктерінде Ақ Ордада көшпелілердің тұрақты қыстайтын аймақтары: Арал бойы, Сыр бойы, Шу бойы Ақ Ордадағы, Моғолстандағы хандық өкіметкеәскери қызметкерлергеберілгенатау :«бек» Ақ Ордамен Моғолстан билеушісінің Ақсақ Темірге қарсы одақ құруға әрекет жасады: 1380 ж аяғында Ақ Орданы әлсіреткен жағдай: Ақсақ Темір жорықтары Ақ Орданың Алтын Ордадан біржола бөліне бастаған уақыты: XIV ғ. II ширегі Ақ Орданың Алтын Ордадан мүлдем оқшауланып, тәуелсіз хандық болып жарияланды - Ұрұс хан тұсында Ақ Орданың астанасы: Сығанақ; Ақ Орданың аумағы Жошының осы балаларыныңиелігін қамтыды: Орда Ежен мен Шайбани ханның; Ақ Орданың билеушісі болған Тоқтамыстың әкесі: Түй-Қожа Ақ Орданың билеушісі Ұрыс ханның ұрпағы: Жәнібек хан Ақ Орданыңбилеушісі: Жәнібекхан Ақ Орданың қалалық мәдениеті дами түскен тұсы- Ерзен хан кезінде Ақ Орданың орталығы Сығанақ қаласының маңында орналасқан кесене :Көккесене Ақ Орданың орталығы Сығанақ, орналасқан жер-Сырдың орта ағысы Ақ Орданың соңғы ханы: Барақ; Ақ Орданың ханы Барақ Сырдария бойындағы қалаларды қайтару үшін соғысып жеңді: Ұлықбекті (Темірдің немересі) Ақ Орданыңыдырағануақыты: XV ғ. 20-ж. Ақ ыдырап, орнына Әбілқайыр хандығықұрылды: XVI ғ. басында Ақан Сері жақын болған әнші –серілер: Жаяу Мұса,Балуан Шолақ,Естай Ақан Серінің 1905-1907 жылдардағы Ресей революциясының лебімен шығарған сықақ өлеңдері- «Шоғырмаққа»,«Смағұлға», «Сұрағанға» Ақан Серінің көңіл күйі, ашу-ызасы, үміт-сезімі тебірене жырланатын өлеңі- «Құлагер» Ақбұлақ шайқасынан кейінМахамбеттің Сұлтан Қайыпқали Есімұлының отрядына қосылудан бас тарту себебі: Ақбұлақта Исатайға қолғабыс тигізбегені үшін Ақбұлақ шайқасында тұтқынға түскен көтерісшілер: Түркімен Балабек Бебатырұлы, Махамбеттің інісі Қожахмет Ақбұлақ шайқасында тұтқынға түскен көтерісшілердің саны: 6 Ақинақ, қола ұшты жебе, темір пышақ, шаш түйрегіш, моншақтар табылған сақ қорымы- Бесшатыр Ақмола- Қарталытемір жолы салынуы Қарағандыдан Магнитагорскіге дейін көмір тасу қысқарды- 500км Ақмола облысы, Ерейментау ауданында дүниеге келген жырау: Үмбетеу жырау Ақмола, Сарысу, Қарқаралы уездері арқылы Ресейдің орталық аудандарына 60 мың ірі қара, 200 мыңға дейін қой жеткізілген- ХІХғасырдың 80-жылдарында Ақмола, Семей, Жетісу, Орал, Сырдария, Торғайоблыстарына орыс-украин шаруаларын қоныстандыру жаппай етек алды- ХІХғасырдың 70жылдарында Ақмоладағы Отанынаопасыздық жасағандар әйелдеріне арналған лагерде (АЛЖИР) төмендегі қай мемлекет қайраткерінің әйелі мен қызы азап шекті: Т.Рысқұловтың;. Ақмола-Қарталы теміржолы Қарағанды мен Магнитогорск арасын қысқартты – 500км. Ақмоланы қорғап Кенесарыға төтеп бере алмай қаланың өртелуіне мәжбүр болған: Сұлтан Қоңырқұлжа Құдаймендіұлы мен капитан Карбышев Ақпан буржуазиялық-демократиялық революциясының барысында орнаған қос өкіметке енді: Уақытша үкімет және жұмысшы,солдатжәне шаруадепутаттарыныңкеңесі Ақпан революциясынан кейін «Жас қазақ» ұйымы жұмысістеді: Ақмолада Ақпанареволюциясыныңұлт саясатындағымаңызды қорытындысы: Геноцид саясатын тежеді Ақсақалдар сайланды – Жалпы жиналыста Ақсиса, Хаулау,Толғау, Баянауыл,Сурашақызәндерінің авторы: Жаяу Мұса Ақсүйектер тобынан шыққан сазгер- Даулеткерей Ақсүйектердің пайда болған кезеңі- Неолит Ақтабаншұбырындыкезінде Кішіжүзқазақтары көшіпкетті: Хиуа мен Бұқарға Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама жылдары қазақ жеріне басқыншылық жасаған жоңғар қонтайшысы: Цеван-рабдан Ақталған қазақ зиялылары – І.Жансүгіров,С.Сейфуллин,Б.Майлин Ақтөбе қала жұртын қазғанда шарап ашытатын орыннан табылған кірпіштерде салынған таңба- Христиандық крест Ақша реформасы қабылданған жыл- 1947 ж Ақыртасғимаратысалына бастағанкезең: Қарлұқ қағанатының кезінде Алаң да алаң, алаң жұрт жырының авторы- Сүйінішұлы Қазтуған Алаш аңыында айтылатын үш жүздің негізін қалайтындар: үйсін, болат, алшын Алаш бағдарламасындағы бөлім саны – 10 Алаш қозғалысы партия болып қайта құрылды -1917ж Алаш партиясы бағдарламасы қанша бөлімнен тұрды: 10 Алаш партиясы бағдарламасының жобасы жарияланды: «Қазақ» газетінде Алаш партиясы мүшелерінің шығармаларын жариялауға рұқсат берілді: 1980 ж Алаш партиясының облыс,ішінара уездік съездері болып өтті- 1917 ж сәуір-мамыр Алаш сөзі шамамен алғаш рет айтылды: ІХ-Х ғасырлар аралығында Алаша хан кесенесі орналасқан өңір. Орталық Қазақстан Алаша ханның ордасы тігілген жер: Жезқазған аумағындағы Жаңғабыл өзенінің бойында Алашордаавтономиясыныңорталығыболып жарияланған қала: Семей Алашорда үкіметінде» төраға болып сайланды: Ә.Бөкейханов. Алашорда үкіметінің құрылған жылы: 1917ж. Алашорданың орталық органы«Қазақ» газеті шығып тұрған қала: Орынбор Алғаш Жібек сататын орындары болған Жапония астанасы: Нарга Алғаш рет балама кандидаттардың дауысқа түсу құбылысыкөрініс берген, Қазақстанның Жоғары және жергілікті кеңестеріне сайлау өтті? 1989 жылдың күзінде Алғаш шақпақ тастармен отты жағуды игерген адам- Неандертал АлғашІле су жолын ашқанкөпес :В.Юлдашев Алғашқыадамдареңбекқұралдарыныңжаңатүрлері- дәнүккіш,келі,балта,т.б.ойлаптапқануақыт: Неолит Алғашқы адамдар Қазақстан жерінде п.б – 1млн жыл бұрын Алғашқы адамдаршұбараттысалуарқылыбілдірді: малдыңіндетауруынанқырылғанын Алғашқы адамдардың аулаған аңдары Мамонт пен бизон Алғашқы адамдардың бастапқы кезеңдегі топтасу жүйесі Тобыр Алғашқы адамдардың қатарына жатпайды: андрондықтар Алғашқы адамдардың рулық қауымнан кейінгі қалыптасу жүйесі тайпа Алғашқы адамдардың табиғатқа тәуелділігі азая бастады- Еңбек құралдарын пайдалануды үйренген соң; Алғашқы адамдардың табиғатқа тәуелділігінен туған Құдайға сыйыну Алғашқы адамдардың тобырдан кейінгі топтасу жүйесі Рулыққауым Алғашқы егіншілердің егін оратын қарапайым құрал атауы. Тас орақ; Алғашқы егіншілік қалыптаса бастаған дәуір Мезолит Алғашқы егіншілікте адамдар еккен- Жабайы өсімдіктерді Алғашқы кезде «қазақ» атауының орнына қолданылған сөз: Алаш Алғашқы кезде елдердіңелшіліктері арасындааса құнды этникалықмағынада қолданылады: Хорасантүрікмендерініңарасында Алғашқы кезде сауда жолында елшіліктерарасында ақша, құнды сыйлық орнына жүрген аса бағалы тауар: жібек Алғашқы қазақ-бұқар соғысының уақыты :1603 ж Алғашқы қауым суретшілері сурет салу үшін пайдаланған заты- Ағаш, көмір Алғашқы қауым суретшілері суретсауда пайдаланды: ағаш қаламды Алғашқы қауымдық егіншілікке алып келген жағдай Терімшіліктің дамуы Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауының жаппай етек алған уақытысы- Қола дәуірінің соңы Алғашқы маусымның өзінде100 реттенартықкөрсетілгенқазақ операсыатаңыз? «Айман-Шолпан» Алғашқы машина трактор станциялары (МТС) құрылды – 1929ж екінші жартысы Алғашқы тың игеруші механизатордың бірі,Еңбек Ері қазақ қызы – К.Дөнентаева Алғашқы ұлттық қазақ театрында сахнада қойылған алғашқы шығарма- Еңлік-Кебек (М.Әуезов) Алғашында «Шанхай бестігі» (кейінненШанхай ынтымақтастық ұйымы аталды) басшыларыныңалғашқы кездесуі өтті 1996 жылы 26 сәуірде Алғашында Жәңгірдің сарайына жақын жүрген, суырыпсалма ақындық өнерін ақсүйектерді сынауда шебер пайдаланған: Махамбет Алғашында олар ғұндарға тәуелді болғанымен,кейін күшейген соң олардың қол астында болуды қаламады делінген дерек көзі қатысты- Үйсіндерге Алғашында Рулық бөлініс кімдерден үстемдігімен анықталды- Аналардың; Алғашында ұжымдағы барлық жұмысты атқарды- Аналар Александрдың шығысқа қарай жорығын бөгеп тастаған тайпа- Сақтар Александров-Гай-ембі темір жол желісі жалғастырды: Орал-Ембі ауданын Орталық Ресеймен Алматы қаласында Шығыс моншасы жобасымен салынған- Арасан моншасы Алматы облысында ұйымдастырылған ұйғыр болысының саны 6 Алматыда жерленгенЖоңғар шапқыншылығы кезінде батырлардың бірі: Райымбек Алматыда зоотехникалық-малдәрігерлік, ауыл шаруашылығы және медициналық оқу орындары ашылған жылдар- 1929-31ж.ж. Алматыда ұйғыр музыкалық-драма театры ашылды: 1933ж. Алматыдағы Желтоқсан оқиғасы кезінде дені студент және жұмысшы жастар жиналған алаңның қазіргі атауы Республика алаңы Алматының шығысындағыбелгілі сақ обасы Есік обасы Алмұрт тәрізді бүйірлі құмыралар көп табылған өңір: Жетісу бойындағы қалалар Алмұрт тәрізді бүйірлі құмыралар табылды- Жетісу қалаларынан Алт, Орда дәуір-гі Алшағыр, Қазан, Қараман, Айбақ сияқты тарихи адамдардың есімдері орын алған эпостық жыр: Қобыланды батыр Алтайда алтын мен темірдің мол болуына байланысты шыққан атау- Аримаспы Алтайдағы теле тайпасын басып алған Батыс Түрік қағаны- Тардуш Алтайдан Сырдарияның орталық ағысына дейінгі аймақты алып жатқан ірі тайпалар одағы: қарлұқтар Алтайдың Қара Ертісіндегі Орүнгу маңын мекендеген найман ханы- Бұйрық хан Алтайдың теріскейіндегі тайпаларды бағындырған Түркі қағаны- Иштеми Алты ата Әлімұлына жататын ру атауы :«қаракесек» Алтын адамды тапқан архиолог - Кемал Ақышев Алтын бесжұлдыз табылған оба- Шілікті(№1) Алтын бесжұлдызтабылған сақ обасы: Шілікті Алтын киіммен жерленген сақ ханзадасы табылды -Шірік-Рабат қаласынан Алтын Орда әскерінің қолбасшысының атымен аталған мемлекет – Ноғай ордасы Алтын Орда билеушісі Жәнібек ханның билік құрған жылдары :1342-1357 жж. Алтын Орда дәуріненберікележатқан күй-аңыз :«Ел айрылған» Алтын Орда дәуірінде Кавказ бен Қырымды Қарақорым, Қытаймен байланыстырған қала: Сарайшық;. Алтын Орда дәуірінен бері келе жатқан күй аңыз: «Ел айрылған» Алтын Орда дәуірінен бері келе жатқан күй-аңыздар: «Сағыныш», «Ақсақ құлан», «Ел айырылған», «Жошы ханның жортуы» Алтын орда жер диқаншылық пенжартылай мал шаруашылығына қолайлы болды- Сығанақ қаласы Алтын Орда мемлекет ретінде жойылды- 1502ж.(Шейх Ахмед өлген соң) Алтын Орда мемлекеті мұсылмандық мемлекетке айнала бастады ХІV ғасырда Алтын Орда мемлекетінің ыдырауына байланысты құрылған: Сібір хандығы Алтын Орда мем-ң Інжулік жерлері- Еділ бойында Алтын Орда мен Шағатай мемлекетінде құшыр салығының көлемі- Мал басының 1/10 бөлігі Алтын Орда мұсылмандық мемлекетке айнала бастады: ХІVғасырда Алтын Ордаханы Батыйдыңәділдігітуралыжазғанпарсытарихшысы: Жувейни Алтын Орда ханы Өзбекпен арадағы күресте жеңіліс тауып, Қырғыздар мен Алтайға кетуге мәжбүр болған Ақ Орда ханы- Мүбәрәк Алтын Орда ханы Өзбектен жеңіліс тапқан Ақ Орда билеушісі: Мүбәрәк Алтын Орда ханы Өзбектің есімімен байланысты емемс іс-әрекет: Алтын Орданың негізін қалады Алтын Орда ыдыраған кезде пайда болған тарихи батырлық жырлар: «Ер Тарғын», «Орақ – Мамай», «Ер Қосай» Алтын Орда ыдырауы кезінде Батыс Сібірді паналап сонда қайтыс болған хан- Тоқтамыс Алтын Орда, ноғай және қазақ хандары жерленген ортағасырлық қала: Сарайшық; Алтын Ордада азаматтық басқару билігі берілген түрік әулетінен шыққан әкімдер- Мәлік Алтын Ордада азаматтық басқару билігін жүзеге асырған түрік әулетінен шыққан жергілікті әкімдер: «Мәліктер» Алтын Ордада азаматтық істерге билік жүргізген- Уәзірлер Алтын Ордада әскери істерді басқарғандар- Беклербек Алтын Ордада жиырмадан астам хан билікте болып, талас-тартыс өткен уақыт: 1357-1380 жылдар Алтын Ордада ислам діні мемлекеттік дін болып жарияланды- Өзбек хан тұсында Алтын Ордада исламды мелекеттікдін деп жариялаған: Өзбек Алтын Ордада қай ханнан кейін аласапыран төңкеріс(Ұлы дүрбелең) басталды- Жәнібек Алтын Ордада қалалық өмірдің дамуына қатты көңіл бөлген хан- Өзбек Алтын Ордада қызметкерлердің негізін құрағандар- мұсылмандар мен буддистер Алтын Ордада мыңдықтар бағынды: нояндарға Алтын Ордада нояндар бағынды; беклербекке Алтын Ордада салық жинаушылар, халық санағын Ұйымдастырушылар- Даруға Алтын Ордада тұратын моңғолдардың көбі XIV ғ қарай: Толық түркіленіп, мұсылманға айналды Алтын Ордада ұлыстар бөлінген әкімшілік буын- Ұсақ үлестер Алтын Ордада хандық билік үшін тартыс уақыты- 1357-1380ж.ж. Алтын Ордада іс жүргізу жазуы- Ұйғыр жазуы Алтын Ордада іс қағазы жүргізушілер: білікшілер, хатшылар Алтын Ордада іс-қағаздарынжазушылардыатады: білікшілер (хатшылар) Алтын Ордада іс-қағазын жазушылар- Білікшілер(хатшылар) Алтын Ордадағы іс-қағаздарын жазушыларды атады: «Білікшілер» Алтын орданы басқарған Едігенің титулы- «Беклербек», «Ұлы Әмір» Алтын Орданың астанасы Сарайды басып алған Ақ Ордның ханы:Ұрыс хан Алтын Орданың астанасы: Сарай-Бату Алтын орданың Берке хан тұсындағы жағдайы:Тәуелсіз мемлекетке айналдыАбақтыда 12 серігімен азапталып өлтірілген 1916 жылғы ұлт –азаттық көтеріліс басшыларының бірі: Ж. Мәмбетов Алтын Орданың бес ханының тұсында қолбасшы болған- Ноғай(1260-1306) Алтын Орданың гүлденген кезі- Өзбек пен Жәнібек хандар тұсында Алтын орданың ең гүлденген кезі: Өзбек ханның кезінде Алтын ОрданыңЖерортатеңізібойындағықалалар менсаудақатынасын жақсартуғасептігінтигізгенкелісім: Меңгі-темірдіңВизантияимператорымен келісімі Алтын Орданың мұсылмандық мемлекетке айнала бастаған уақыты- ХІҮғ;. Алтын Орданың негізін қалаушы: Батый Алтын орданың орталығы болған қалалар: Сарай-бату, Сарай-берке Алтын Орданың саяси жағынан мемлекеттік беделінің көтерілуіне зор үлес қосқан- Тохты хан(1290-1312ж.ж. Алтын Орданың саяси және экономикалық жағынан жақсы дамыған кезеңі- Берке мен Өзбек хандар тұсында Алтын Орданың соңғыбилеушісі: Шейх-Ахмед Алтын Орданың ХҮғ. Ортасында ыдырау нәтижесінде пайда болған хандықтар- Ақ Орда, Ноғай Ордасы, Сібір, Қазан, Астрахань, Қырым Алтын Орданың ыдырауы, Ақ Орданың әлсіреуі нәтижесінде Қазақстанның солтүстік – батысында құрылған бірлестік – Ноғай Ордасы АлтынОрданыңыдырауыбарысындаЕділменЖайықарасындақұрылған: НоғайОрдасы Алтын Орданың, Қазақ және Ноғай хандары жерленген қала- Сарайшық; АлтынОрдадаәскери бақылау жүргізіп, кейде салық жинаумен айналысқандар- Басқақтар Алтыншы бесжылдық жылдар- 1956-1960ж Аналық рулық қатынас ыдырап, аталық рулыққатынас п.б. уақыт – Қола Аналық рулық қатынастың орнын басқан отбасылық рулық қатынас – Аталық; Англиядан кеме алдыртқан Верный көпесі: В.Юлдашев Андронмәдениетініңең негізгісипаты: саз балшықтыыдыс жасауғапайдалану Андрондықтарда мал өсіру түрлері- Отырықшылық, Бақташылық; Андрондықтарда шаруашылықтың басым дамыған түрі: Мал шаруашылығы мен егіншілік Андрондықтардың басты шаруашылығы- Мал бағу, кетпенді-теселі егіншілік, балық аулау Андрондықтардың бет бейнесін сипаттаған ғалым. Алексеев Андрондықтардың Хантау,Жасыбай,Таңбалыда салған суреттері- Жабайы бұқа,билеген адамдар,қос өркешті түйелер Андроновтар мұрынды келген, бет сүйегі шығыңқы емес, көздері үлкен, денесі мығым, келбетті адамдар болған-деп жазған- Алексеев Андроновтарда мал қамайтын қора салынған жер- Қоныстардың жанында Андроновтардың Танбалы, Жасыбай, Хантау жерлерінде тасқа салған суреттегі бейнелер: Жабайы бұқа, билеген адамдар, қос өркешті түйелер Андроновтықтардың баспаналары- Жартылай жертөле Андроновтықтардың мойынға таққан тұмаршалары Жыртқыш аңдардың азу тісі Андроновтықтардың сүт өнімдері мен етті сақтау тәсілі Жер еден астындағы шұңқырда Андроновтықтардың тасқа салынған суреттері табылған жерлер Таңбалы, Жасыбай, Хантау Анненковқа қарсы сот процесі өтті- 1927ж Семейде Антрополог ғалым О.Смағұловтыңпікірі бойынша келбеттері андрондықтарға ұқсас тайпалар- сақ,сармат, үйсін Антрополог ғалым О.Смағұловтыңпікірі бойынша сақ,сармат, үйсін тайпаларының келбеттеріосы тайпаға ұқсас болған: Андрондықтарға Антропология ғылымы зерттейді Адамның сыртқы биологиялық қасиеттерін Антропологтардың анықтауынша Есік обасындағы жерленген адамның жас шамасы 17-18 Анықталған мәліметтерге қарағанда,1745-1759 жылдары қазақ даласы арқылы Орынборға жеткізілген мал 7.басының жалпы құны: 1 млн. сом. Аң аулауға киген етігі- қайқы тұмсық етік Аңдық стиль пайда болған ғасыр б.з.б. ҮІІ ғ;. Аңыз бойынша Айша-Бибінің шамамен өмір сүрген кезеңі- ХІғ-ХІІғ;. Аңыз бойынша балаларының өлімінеарнапшығарылғанкүйлернегізінде пайда болған саз аспабы: Жетіген Аңыздарға қарағанда Алан-Хазар деген жігіттің сүйікті қызына арнап салдырған сарайы- Ақыртас Аңыздарға қарағанда Қозыбасы тауы мен Үшқоңыр жайлауын мекендеген- Керей хан Аңыздарда Асан Қайғы бірге болған қазақ ханы- Жәнібек Аңыздарда Қазыбекті қаз дауысты деп атаған- Қалмақ ханы Аңыздарда Қотан ақынның ұлы Әбілқайыр ханның билерінің бірі болған Ақжол би атанған- Дайырқожа Аңыздарда Ұлдарының өліміне байл шыққан аспап, Жеті ішекті, шертіп ойнайтын музыкалық көне аспап- Жетіген Аңырақай түбінде барлық жасақтарға қолбасшылық жасаған- Әбілхайыр Аңырақай түбінде қазақ жасақтарын басқару жүктелді: Әбілқайырханға Аңырақай шайқасын естіп таң қалған жоңғар қоңтайшысы- Цебан Рабдан
|
