Азақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы ұлт-азаттық күресі.

Билет.

1.Қазақстан тас ғасырында. Тас ғасырының хронологиясы.

Тас дәуірі (б.з.б 2,6/2,5 млн-б.з.б 3м.ж)негізгі үш кезеңге бөлінеді. Палеолит (б.з.б 2,6/2,5 млн-б.з.б 10/12м.ж), мезолит (б.з.б 10/12м.ж- б.з.б 7/5 м.ж), неолит (б.з.б 7/5 м.ж- б.з.б 3м.ж). Адамдардың ең алғашқы өмір сүру формасы алғашқы қауымдық тобыр болды.

Палеолит үш кезеңнен турады: Ерте палеолитте (б.з.б 2,5/2,6млн- б.з.б 800 м.ж) 1млн 7м.ж бұрын Олдувай шатқалында табылған ми көлемі 652см австролопитек (епті адам) омір сүрген. Сонымен катар 1млн жыл бұрын Ява аралы мен Кытайдан табылған ми көлемі 950см питекантроп пен синантроп омір сүрген. Тасты өндеу әдісі қарапайым болған, көбіне тасты жару әдісін пайдаланған. Еңбек кұралдары тас шапқыштар, чоппер,чоппинг. Шаруашылығы ірі андарды қаумалап аyлау,терімшілік. Орта палеолитте (б.з.б 800 м.ж- 40м.ж) Германиядан табылған б.з.д 140м.ж.б ми көлемі 1300-1400см неандерталь (саналы адам) -өмір сүрген. Еңбек құралдарын леваллуа әдісімен өңдеді. Еңбек кұралдары тас қыргыштар,үшкір тастар. Шаруашылығы аңшылык,терімшілік,отырықшы шаруа,жыныстык еңбек бөлінісі байқалды. Кейінгі палеолитте (б.з.б 40-12м.ж) Франция Кроманьон унгірінен табылған ми көлемі 1500-1800см кроманьон омір сүрді. Енбек құралдарын сығып өндеу әдісімен жасаған. Еңбек құралдары пышак тәриздес енбек құрал,сүйектен жасалған (кайла,ине) енбек құралдар. Шаруашылығы аншылықтың жеке турі дамыды,егіншілік,мата жасау кәсібтері дамыды.

 

2. Түрік қағанаты.

Түрік қағанаты.

552 ж.-Бумын 50 мың әскерімен (авар) жужань мем-н талқандады. 552 ж.- Түрік қағанаты құрылды. Алғашқы қағаны –Бумын. 542 ж.- «Түрік» атауы алғаш рет қытай деректерінде кездеседі. 545 ж. –Қытай елшісі Түрік қолбасшысына келіп, бейбіт қатынас орнатты. Бумын қағанның ізбасарлары Қара Еске және Мұқан қағандар тұсында мем-т Орталық Азияда саяси үстемдік етті.

Қара Еске қаған Букрат тауларында аварларды екінші рет жеңді. Мұқан қаған 552-554 ж.ж. жужандарды түпкілікті жеңді. Түріктер: ұлы даланың қожасы болды, Қытай билеушілері оларға жылына 100 мыңға тең жібек маталарын жіберіп отырған.

Истеми қаған 10 түмендік күшпен соғдылықтарды жаулады. Алтайдың теріскейіндегі тайпаларды бағындырды. 555 ж. Түріктер Арал теңізіне дейін жетті. Түріктер Қытайдан Әмударияға дейін, Ташкенттен Сырдарияға дейінгі аралықты жаулаған. Түріктердің Орта Азияны алудағы басты қарсыласы эфталиттер болды. 561-563 ж.ж.-түріктер эфталиттерге қарсы Иранмен яскери одақ құрды. 563-567ж.ж.- эфталиттерді бағындырды.

«Теле» сөзінен «түрік» сөзі шыққан. Түрік қағанатында 30-дан астам теле тайпасы болған. (қырғыз, оғыз, ұйғыр, дулу, үйсін). Түрік қағанаты 10 ұлысқа бөлінген. Мемлекет басшысын қаған немесе хан болған. Оны ақ киізге отырғызыр хан сайлаған. Одан кейінгі адамды «жабғу» деп атаған, ол ханның бас уәзірі. Мем-тің ірі лауазымдарына қаған әулетінің мүшелері сайланған. Тақ мұрагері «тегін» д.а. Билігінде жер-суы бар ханзада «шад» д.а.

581 ж.-қағанат ішінде соғыс басталды. Осы ауыр жағдайды пайдаланған Қытай империясы шапқыншылық бастады. 603 ж.- қағанат екіге бөлінді: 1. Батыс Түрік қағанаты. 2. Шығыс Түрік қағанаты.Қазіргі Қазақстан территориясы Батыс Түрік қағанаты құрамына енді.

 

азақ халқының жоңғар шапқыншылығына қарсы ұлт-азаттық күресі.

Жоңғар шапқыншылығы

Қазақ жеріне қауіп төндірген – жоңғар мем-і. Жоңғар қонтайшыларының басты мақсаты:

· Қазақелінің тәуелсіздігін жойып, өзіне бағындыру.

· Қазақ жерін иемдену.

1718 ж. –Аягөз шайқасы. Қаракерей Қабанбай мен Жаушағар батырлардың басшылығымен алғашқы екі күнде жау талқандады. Шайқастың үшінші күні Әбілқайыр мен Қайып соғыс қимылдарын келісіп жүргізбеді. 1723 ж. –Цеван Рабдан бастаған 70 мыңға жоңғар әскері 7 шепке бөлініп қазақ өлкесін талқандады(Жетісу-Қаратау-Талас алқабы).

1723-1727 ж. – «Ақтабан шұбырынды, алакөл сұлама, ақ мешін» апаты. Ел басынан кешкен осы қасірет «Елім-ай» әнін туғызды. Қатты ойрандалған жер- Жетісу. Қазақ жерінде ерекше қаталдық көрсеткен жоңғар қонтайшысы – Цеван-Рабдан.

1725 ж. –жоңғарлар Түркістан мен Ташкентті жаулады. Қазақ батырлары туған жерді азат етуге бірікті: Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Есет, Саурық, Малайсары, Баян, Жәнібек, Райымбек, Наурызбай, Қарасай, Жауғашар.

1726-28 ж – «Бұланты шайқасы» (Сарысудың орта ағысы, Бұланты өзені маңы, Торғай даласы) «Қара сиыр деген жерде 60 мың қазақ-қырғыз әскері күшімен қалмақтар талқандалды. Бұл жер кейін «Қалмақ қырылған» д.а.

1726 ж – Ордабасы жиыны(Түркістанның Оңт.Шығысы) Әбілқайыр бастаған 3 жүздің әскерлері бірігіп соққы беру жөнінде келісімге келді. 1729-1730 ж – Аңырақай шайқасы(Балқаш көлінің оңт.). Болат ханның қазасынан кейін Әбілқайыр мен Сәмеке(Шахмұхамед) аға хандыққа таласып, алауыздық пайда болды.

Нәтижесінде: 1.Әбілқайыр өз әскерін Кіші жүзге қарай алып кетті. 2.Сәмеке хан әскерін Орта жүзге қарай жорып кетті. Осы себептен Ұлы жүз әскері қалмақтарға қарсылық көрсете алмады. Жоңғар қаупінің жойылмауы билеушілерден сыртқы қауіптен құтқаратын жол іздеуді талап етті.

 

 

Билет.

1 .Қазақстан мезолит, неолит және энеолит кезеңдерінде.

Мезолит дәуірі (орта тас дәуірі)б.з.д. 12 мың-5 мың ж.ж. Бұл дәуірде үлкен климаттық өзгерістер басталд–-күн жылынып, мұздықтар ери бастады. Мезолит дәуірінің ең маңызды өнертабысы – садақ. Микролит(ұсақ тас) – 12 см ұсақ жаңқа тастан жасалған құрал. Бұлардан басқа тас қырғыш, тескіш, пышақ, кескіш, ине болды.

Аңшылардың қоныстанған жерлері: Ертіс, Еділ, Тобыл, Торғай,, Жайық өзендері.

Мезолит дәуірінің ерекшеліктері:

· Жануарлар қолға үйретілді;

· Дәнді дақылдар өндірілді. Егіншілік бұдан 10 мың жыл бұрын пайда болды.

Қоғамдық өзгерістер: Қауым мүшелері 3 топқа бөлінді:

· Қариялар- берекені сақтаушы, әдет-ғұрыпты іске асырушы, ақылшы;

· Ересектер-тамақ табушы, баспана салушы, қауым мүшелерін жаудан қорғаушы;

· Балалар-қауым жиналысында сайлауға қатысы алмады.

Неолит дәуірі(Жаңа тас дәуірі) б.з.д. 5 мың – 3мың ж.ж. Бұл кезеңде экономикалық және қоғамдық өрлеу басталды. Ғылымда бұл құбылыс «неолиттік төңкеріс» д.а.

Неолиттік төңкерісінің мәні– адам тұтынушы дәрежеден өндіруші дәрежесіне жетті. Құрамалы құралдары – жүзі өткір тастардан жасалған, сабы сүйек н-е ағаш пышақ пен орақ. Балта – таяққа бекітілген қашау. Көзе – саздан жасалған қыш ыдыс. Неолит «қыш құмыралар заманы» д.а.

Қазақстанда 4 мәдениет таралды:

· Усть – Нарым (Ш.Қазақстан);

· Келтиминар (Б. Қазақстан);

· Атбасар, Маханжар (С. Қазақстан);

· Зеленая балка 4, Қарағанды 15 (Орт. Қазақстан).

Энеолит дәуірі(мысты тас ғасыры) б.з.д. 3-2 мың ж. Энеолит дәуірінде адамдар тас құралдармен қатар мыстан жасалған құралдары қолдана бастады. Ең бірінші қолданылған металл – мыс. Бұдан 7 мың жыл бұрын. Қоғамдағы ірі өзгерістер:

· Еңбек бөлінісі пайда болды;

· Аталық ру үстемдігі орнады.

Шаруашылығы; мал шаруашылығы, егіншілік, айырбас, дөңгелекті транспорт пайдалана бастаған, керамикалық ыдыс жасау және т.б. Энеолит дәуірінде С. Қазақстанда 2 мәдениет қалыптасты: Ботай және Терсек.

Ботай мәдениеті: Ақмола обл., Ботай бекеті. Бұл мәдениетке тиесілі 20 қоныс зерттелген. Ең жақсы зерттелген ескерткіштер: Торғай, Терісаққан, Тобыл, Обаған, Шағаналы, Иманбұлақ өзендерінің жағасында орн. Тұрақтан 158үй және жылқы сүйектері көп табылды. Ботайлықтар ең алғашқылардың бірі болып жылқы өсірген. 178 мыңға жуық сүйек табылған. Аумағы 15 га жер.

Шебір тұрағы (Маңғыстау). Мекеннің маңынан тас пен қыш еңбек құралдары табылды. Ыдыстардың түбі жұмыртқа тәрізді. Негізінен аң аулаумен айналысқан.