Шыңғысхан империясыХІ – ХІІ ғ.ғ. көшпелі моңғол тайпалары Орхон мен Керулен өзендерінің; аралығын мекендеді. ХІІІ ғ. алғаш рет қытай деректерінде моңғол халқы «татар» деп атала бастады. Сондықтанда, қытайлықтар ХІІІ ғ. дейін Моңғолияның барлық халқын «татарлар» деп атаған. Моңғолдардың әскери-феодалдық мемлекеті ХІІІ ғ. басында немесе 1206ж. құрылды.Моңғол империясының негізін салушы Есукей Баһадүрдің баласы Темучин. Ол 1155 ж. (кей деректерде 1162) Моңғолияның Кендітау аймағындағы Онон өзенінің жағасындағы, Болдоң деген жерде туған. Шешесі Ұлын Еке, әйелі Бөрте Өжен (қоңырат қыздары). Темучин 9 жасқа келгенде әкесін татар тайпасы у беріп өлтірді. Темучин моңғол империясын біріктіріп, сол империяның жеке дара ханы болуы үшін 20жыл бойы моңғол ақсүйектерімен күрес жүргізді. 1206 ж. Онон мен Керулен өзендерінің жағасында бүкіл моңғол ақсүйектері Темучинді мойындап, оны хан көтерді. 1206 жылғы құрылтайда керей ханы Торы моңғолдарды жеңіске жеткізетін «Жеңісхан» болсын деп бата берген. Сол «Жеңісхан» деген сөз моңғолша «Шыңғысхан» деп аталып кеткен. Шыңғысхан астанасы етіп Қарақорымды қаласын таңдады. Көшпел іақсүйектер арасында ішкі талас-тартыстар мен өзара қырқыстарды болдырмас үшін Шыңғыс хан 1206 ж. «Жасақ (Ясы)» деп аталатын ортақ заңшығарды, бұд заң 2 бөлімнен тұрған. «Жасақ» заңының бірінші бөлімінде Шыңғысханның өзі айтқан нақыл сөздері айтылса, екінші бөлімінде әскери, азаматтық істерді орындаудағы жалпы заңдар мен олардыорындамағандарды жазалаудың түрлі ережелері қарастырылған. Шыыңғысханның «Жасақ» заңы бойынша өкіметбилігінің жоғарғы органы Құрылтай болған. Шыңғысханның «Жасақ» заңы бойынша құрылтай жылына 1 рет шақырылды. Шыңғысхан мен моңғолдардың тарихы туралы деректерді ХVІ ғ. Өтемісқажының «Шыңғыснама» атты еңбегінен біле аламыз.
|
