Кенесары Қасымұлы бастаған көтеріліс

(1837-1847 ж.ж)

К.Қасымұлы көтерілісі Қазақстанда Үш Жүзді де (бүкіл Қазақстанды)

қамтыған ең ауқымды қозғалыс болған. Кенесары көтерілісінің басты қозғаушы қүші қазақ шаруалары. Көтерілістің сипаты отаршылдыққа қарсы болды.Кенесары көтерілісінің негізгі мақсаты патша өкіметінің қазақтарды отарлауын тежеу еді.

Кенесары Абылайдың немересі. Кенесарының саяси көзқарасының қалыптасуына әкесі Қасым әсер еткен.Кенесары азаттық қозғалысқа 23 жасынан бастап белсене қатысқан.ХІХғ. 20 ж. қазақ халқының Ресейге қарсы күресін Абылайдың немерелерінің бірі Саржан басқарды. Қоқан билеушілері 1836 ж. Саржанды ал, 1840ж. Қасымды өлтірді.

1837 жылы қарашада Кенесары Петропавл қаласынан шыққан Ақтау беқінісі қазақтарының тобына тұңғыш рет шабуыл жасап,патша үкіметіне ашық қарсылық білдірді. 1838 ж. мамырда Кенесары сарбаздары Ақмола бекінісін өртеп жіберді.

Кенесары көтерісшілерінің саны 20 мыңға жетті. Кенесары көтерілісіне Құсмұрын,Қарқаралы,Қөкшетау өңірлерінен 80-нен астам сұлтандар келіп қосылды. Кенесары әскерінің жеке отрядын Амангелдінің атасы Иман басқарды.Кенесарының сенімді ізбасары әрі қарындасы Бопай ханша болған.Қенесарының жеке отрядын басқарған батырлар Наурызбай,Ағыбай,(Бұқарбай),Жанқожа. Кенесары қөтерілісі Қіші жүзге 1838ж. күзде тарады.Кіші жүздің белгілі биі Жоламан Тіленшіұлы өз

әскерімен Кенесары қозғалысына келіп қосылды.

Кенесары көтерілісі барысында феодалдық мемлекет құрып, егіншілік шаруашылығына көп көңіл бөлді. Кенесары билер сотын жойып хандық сотты енгізген.Кенесары опасыздық үшін өлім жазасын енгізді.

ХІХғ. 20-30ж.ж. Сыр өзені бойында бекініс тұрғызған Қоқан хандығы Кенесарыға одақ жасауды ұсынды. 1841ж. Кенесары Қазақстан жерінде салынған Қоқан елінің бекіністері Жаңақорған,Созақ.Ақмешітті басып алды.Осы оқиғадан кейін 1841 ж. Кенесары хан болып сайланды. 1841 ж.

Кенесары Ташкентке жорыққа аттанған еді,алайда, сарбаздар арасында жұқпалы аурудың тарауына байланысты шабуылы тоқтап қалды.

Кенесары көтерілісі кезіндегі орыс патшасы І Николай болған (1825-1855). 1843 ж. І Николай көтерілісті басу үшін старшина Лебедевті жіберді.Алайда, Кенесарымен күрестегі дәрменсіздігі үшін старшина Лебедевті Орынборда патша өкіметі қызметінен алып, тіпті соттады. Кенесарының басын кескенге 3 мың сом белгіленді.

Кенесары қозғалысына Кіші жүзден 1844 ж. Сұлтан Жантөреұлы қарсы шықты.1844 ж.шілдеде 20-21-інде Кенесары Сұлтан Жантөреұлының; әскерін ойсырата жеңді. 1844 ж. шілдеде Кенесарыға қарсы осы ұрыста 44 сұлтан мерт болды.

1844 ж. Кенесары мен патша өкіметінің арасында келіссөз басталып,көп ұзамай тоқтап қалды. Себебі, екі жақ бір-бірінің талаптарын мойындата алмады. 1845ж. Кенесарының ауылына патша елшілері Долгов пен поручик Герн келді. Патша өкіметі Кенесарыны Орта жәе Кіші жүз территорияларынан ығыстыру үшін Ырғыз бен Торғай бойында қамалдар тұрғызды. 1845ж.Кенесары Сарыарқадан Ұлы жүзге бет алды. Кенесарының Сарыарқадан Ұлы Жүзге бет алуының бір себебі Қоқандықтардың езгісіедегі қазақ руларын азат етіп,өзіне тірек қылу болатын. Кенесарының жер ауыстыруына байланысты Қоқан мен Бұқар хандықтары одақ құрды.Кенесарының Қоқанға қарсы күресін Ұлы жүздің батырлары Тайшыбек,Саурық,Сұраншы қолдады. Кенесарының соңынан ермеген ауылдарды ойрандауына байланысты.Жетісу қазақтары Ресейден көмек сұрауға мәжбүр болды.Кенесары қоқандықтармен бірігіп күресу үшін қырғыз манаптарына ұсыныс жасады.Алайда қоқандықтармен бірігіп күресудегі ұсынысын қырғыз манаптары жауапсыз қалдырғаннан кейін Кенесары 1847ж. сәуірде 10 мың әскерімен қырғыз жеріне басып қірді.1847ж.Бішкек түбіндегі Майтөбеде Кенесарының соңғы шайқасы болып,қырғыз манаптарынан жеңілді. Майтөбедегі шайқаста Кенесарымен бірге 32 сұлтан қаза тапты. 1847ж.Кенесарыдан Ұлы Жүздің батырлары Рүстем мен Сыпатай бөлініп кеткен болатын.Кенесарының қырғыз манаптарынан жеңілуіне дулат ақсүйектері Рүстем мен Сыпатай сұлтандардың өз жауынгерлерімен кетіп қалуы себеп болды.

Кенесары «қазақтың Шәмілі»атанған батыр.

 

 

ХІХ ғ.20-70 ж.ж аралығындағы ұлт-азаттық;