Мәдениеттің дамуыXX ғ. басында патша үкіметінің Қазақстандағы оқу-ағарту саласында жүргізген шарасы орыс-қазақ мектептерін кеңейтті. 1906 ж. аралас орыс–қазақ мектептерінің ашылуына негіз болған, ағарту ісін дамыту туралы ереже қабылданды. 1906 ж. патша үкіметі қабылдаған оқу-ағарту ісі ережелерінің Қазақстанға әсері орыс-қазақ мектептерінің кеңеюіне жағдай жасады. XX ғасырдың басында Ресейдің Қазан қаласы қазақ кітаптарын басып шығару ісін қолға алса, XX ғасырдың басында Орал, Омбы, Орынбор қалаларында да кітап басып шығару ісі қолға алына бастады. XX ғасырдың басы қазақтың ұлттық мәдениетінің жаңа деңгейге көтеріле бастаған кезеңі. XX ғ. басында жоғары білімді қазақтардың саны 100-ден аса болды. XX ғ. басында ағарту ісін дамытуда, оны уағыздауда үлкен орын алған журнал “Айқап” болды (редакторы М.Сералин). XX ғ. басындағы либерал–демократиялық бағыттағы апталық басылым “Қазақ” газеті болды. Бұл газет 1913-1918ж.ж. аралығында жұмыс істеп тұрған. “Қазақ” газетінің 1913-1917ж.ж. редакторы А.Байтұрсынов болған. Ол 1909ж. патша үкіметінің саясатына қарсылық көрсеткені үшін Семей түрмесіне қамалды, ал қамалғанға дейін Қарқаралыда мұғалім болып жұмыс істеген. А.Байтұрсынов 1910-1917ж.ж. Орынборда тұрды. Осында жүріп 1911ж. “Масаә жинағын шығарды. (А.Байтұрсыновтың өлеңдері: “Қазақ салты”; “Қазақ қалпы”; “Жиған–терген” т.б.) Ресейдегі либералдар мен кадеттер партиясының мүшесі болған Шыңғысханның ұрпағы (Жошыдан тарайды) Әлихан Бөкейханов. Ә.Бөкейхановтың белсене қатысуымен 1898 жылы “Қырғыздардың жер иеленуі бойынша мәліметтер” атты құнды зерттеу жарық көрді. М.Дулатовтың 1910ж. “Бақытсыз Жамал” романы жарық көрсе, 1909ж. Уфада, 1911ж. Орынборда “Оян қазақ” өлеңі жазылды. 1913 жылы Орынборда М.Дулатұлының “Азамат” деген өлеңдер жинағы жарық көрді. Ал 1915ж. “Терме” атты туындысы шықты. XX ғ. басында гуманистік бағыттағы ақын Ш.Құдайбердіұлы байтоптардың теріс қылықтарын әшкерелеп, еңбек жазды. Абайдың аса дарынды шәкірті болған Ш.Құдайбердіұлы Орта Азия, Қазақстан, Шығыс Түркістан өлкесіне кең танымал болған болатын. Шәкәрім араб, парсы, түрік, орыс тілдерін меңгеріп, Стамбул, Париждің кітапханалары мен архивтерінде жұмыс істеді. 1911ж. Ш.Құдайбердіұлы “Мұсылмандық шарты”, “Түрік, қырғыз, қазақ хәм хандар шежіресі”, ал 1912ж. “Қазақ айнасы” атты шығармаларын жазды. Н.Байғанин ел арасында кең тараған халық дастандары мен батырлар жырының түпнұсқаларын жинап насихаттады. XXғ. басында “Шұғаның белгісі” шығармасын Бейімбет Майлин жазса, XXғ. басында Спандияр Көбеев “Қалың мал” романын жазды. С. Торайғыровтың өмір шындығын, халық тағдырын сипаттауда маңызын жоғалтпаған туындысы “Қамар сұлу”. (“Шәкірт ойы”, “Алты аяқ”, “Адасқан өмір”, “Бір адамға” еңбектерін де жазған болатын). XX ғ. басында халық мәдениетіндегі музыкалық мәдениет жан-жақты дамыды. Композитор Дина Нұрпейісова “Көңілашар” күйін дүниеге әкелді. XX ғ. басында Майра Шамсутдинова “қазақтың бұлбұлы” атанды. XX ғ. басындағы “Гәкку” әнін Үкілі Ыбырай шығарса, “Майдақоңыр” әнін Естай ақын жазған.
|
