Пад кантролем выкладчыка. 1. Абазначце над літарай г, які гук вымаўляецца ў наступных словах.
1. Абазначце над літарай г, які гук вымаўляецца ў наступных словах. Госці, гуз, гонта, агрэсія, грыб, дыялог, парог, прапаганда, дарога, ганак, гармата, гузік, плуг, скарга, гвалтоўны, стог, грэчка, готыка, гісторыя. 2. Вызначце «чацвёртае лішняе» і абгрунтуйце свой адказ. а) Падзея, дзверы, падземка, падзвіжнік. б) Возера, волас, вобласць, воблака. в) Ісціна, іншы, іголка, іхні. г) Ураджай, дагледжаны, аджыць, сяджу. д) Бясшумны, расчасаць, хвалюешся, расчысціць. е) Змяць, звінець, збегаць, згінуць. 3. Абазначце, як вымаўляюцца падкрэсленыя зычныя. С пектр, с вісток, с хема, с мех, с фера, с кептык, с цюжа, атма с фера, шча с це, с хіл, с фінкс, по дз ві г, з ’ява, з дзей с ніць, у пры з ме, з гінуць, з гіб, з лёт, аплады с менты, пя с кі, с кіфы, у адо з ве, аб нацыяналі з ме. 4. Растлумачце, чаму пры аднолькавым напісанні прыназоўнік вымаўляецца па-рознаму. Зрабілі з бярозы, выйшлі з двара, сплялі з саломы, ліў з вядра, выехаў з лесу, звесткі з гісторыі, пашылі з шоўку, з жыцця героя, пайсці з песняй. 5. Падбярыце да наступных тэрмінаў беларускія адпаведнікі, аб’ядноўваючы іх у групы згодна з правіламі вымаўлення і правапісу. Кодификация законодательства, денежная система, экономические законы, подписка о невыезде, всенародное голосование, валютные ценности, местные органы власти, освобождение от должности, областная прокуратура, земельный кодекс, Декларация прав человека ООН, демаркация государственной границы, коллегиальность, валовый национальный продукт, штрейкбрехер, местное управление, презумпция невиновности, позднее раскаяние, жилищный кодекс, социально-групповые интересы, дипломатический иммунитет, коллегия адвокатов, опись имущества, ордер, юридическая наука, лжесвидетельство, льготы военнослужащим, ассоциация адвокатов, ограниченная дееспособность, дипломатическая неприкосновенность, кодекс о браке и семье. 6. Напішыце словы па-беларуску і растлумачце іх правапіс. Арест, бобр, мышление, одиннадцать, демонстрировать, дремота, рекомендовать, черёмуха, аксиома, диаметр, феодал, океанский, авиапочта, миллиардер, отвязать, Демьян, в лесничестве, тюркский, манна, Наталья, возвышенность, мадонна, аттракцион, аннулировать, биссектриса, судья, путешествие, Мекка, орган, Обь, взморье, околица, правительство, собственность, вдоль, остроугольный, ультразвук, областной, батальон, Григорьевич, здоровье, въехать, интервью, меньше, мадьяр, Соловьёв, воробьи, адъютант. 7. Запішыце прыказкі і прымаўкі. Растлумачце, чаму пры ад- нолькавым напісанні часціца не вымаўляецца па-рознаму. 1. Адна ластаўка вясны не робіць. 2. З песні слова не выкінеш. 3. Навука хлеба не просіць. 4. Розуму на кірмашы не купіш. 5. Не саромейся пытаць: больш спытаеш – больш спазнаеш. 6. Не рабі ліхога і не бойся нікога. 7. Не капай на людзей ямы: сам у яе ўвалішся. 8. Не святыя гаршкі лепяць. 8. У тэрмінах-фразеалагізмах вызначце колькасць мяккіх зыч- ных. Персона нон грата, персона грата, ісціна ў апошняй інстанцыі, залаты запас, падвойная зорка, грымучая ртуць, блукаючая зорка, кропка замярзання, запас трываласці, чорная дзірка, ланцуговая рэакцыя, выйсці ў тыраж, зорка першай велічыні, на свой капыл, размаляваць пад арэх. 9. Запішыце па 3-4 поўныя назвы: 1) дзяржаўных устаноў і арга- нізацый Беларусі; 2) беларускіх вышэйшых навучальных устаноў; 3) ганаровых званняў і вышэйшых пасад; 4) ордэнаў і медалёў; 5) вы- давецтваў, газет і часопісаў; 6) паэтаў і пісьменнікаў; 7) мастацкіх тво- раў. Растлумачце ўжыванне вялікай літары. 10. Зрабіце арфаграфічны разбор слоў у сказе. Плённасць жыцця – найважнейшае шчасце (У.К.). 11. Затранскрыбіруйце верш і на аснове яго матэрыялу назавіце нормы беларускага літаратурнага вымаўлення. Будзе слоту абвяшчаць прагноз, Лістабой учыніць ператруску. Песняй, што расчуліла да слёз, Я прыму цябе па-беларуску.
Краю блаславёнага дачка, Дзякуй лёсу, маю не ў нагрузку – Зорны крыж Мацея Бурачка… Ты ўва мне прызнаеш беларуску?
Сто разоў шукай другой красы, А тым больш што свет даўно не вузкі! …Ды калі ты не бязродны сын – Гавары са мной па-беларуску (Я. Янішчыц). 12. З прапанаваных варыянтаў вымаўлення выпішыце нарма- тыўныя. Свой выбар пацвердзіце (вусна) правіламі. у пры[з’м’]е – у пры[зм’]е брат [ы]ван – брат [йі]ван – брат [і]ван [шч]ар[сц’в’]ець – [сч]ар[с’ц’в’]ець – [шч]ар[с’ц’в’]ець пе[нс’]ія – пе[н’с’]ія да[св’]е[дч]аны – да[с’в’]е[чч]аны мі[жі]нстытуцкі – мі[жы]нстытуцкі – мі[шы]нстытуцкі кантра[стн]ы – кантра[сн]ы [б’эз] ласкі – [б’аз] ласкі ра[сч]ы[сц’]іць – ра[шч]ы[с’ц’]іць – ра[сч]ы[с’ц’]іць ва[к]зал – ва[г]зал чэ[шск’]і – чэ[сск’]і – чэ[ск’]і [с’в’]іт[э]р – [с’в’]іт[а]р – [св’]іт[э]р у пры[зм’]е – у пры[з’м’]е нарэ[жц’]е – нарэ[шц’]е – нарэ[с’ц’]е Мінск [ы] Полацк – Мінск [і] Полацк А[ф]ганістан – А[ў]ганістан [н’а] быў – [н’э] быў э[к]замен – э[г]замен бара[ц’]ба – бара[дз’]ба [с’]кінуц – [с]кінуць а[дц’]ягваць – а[тц’]ягваць – а[ц’ц’]ягваць а[дч]ыніць – а[тч]ыніць – а[чч]ыніць 13. Перакладзіце словазлучэнні на беларускую мову. Растлумач- це, што ўплывае на характар канчаткаў у давальным і месным скло- нах. Записать на доске, купить в аптеке, работать в библиотеке, купаться в реке, сказать дочке, держать в руке, посадить на меже, прочитать в книге, стоять на дороге, рассказать мужчине, закопать в земле, подарить сестре. 14. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Падкрэсліце ўлас- ныя назоўнікі і адкажыце, што яны абазначаюць. Деятельность Симеона Полоцкого оказала большое влияние на просвещение молодой России. Он был первым профессиональным писателем и первым в России интеллигентом. Будучи приглашенным в 1664 году в Москву для воспитания детей царя, Симеон Полоцкий занимался одновременно писательской и просветительской деятельностью. Царь Федор Алексеевич под воздействием своего учителя открыл первую в Кремле типографию и отдал ее в полное его распоряжение. Это позволило С. Полоцкому издать многие свои произведения. За 16 лет пребывания в Москве он оставил 50 тысяч строк писательских и научных трудов. С. Полоцкий предсказал рождение Петра I, в будущем великого государственного деятеля. Специально для Петра I он подготовил и издал «Букварь», уделял много внимания его воспитанию. По его проекту в 1686 году было открыто первое высшее учебное заведение – Славяно-греко-латинская академия. Он опередил российскую действительность на целый век (Е. Ширяев). 15. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Адзначце ў дужках тып скланення выдзеленых назоўнікаў. В Беларуси расширяется автобусное производство Минскому автомобильному заводу переданы производственные мощности Дзержинского экспериментально-механического завода. Это предприятие войдет в состав производственного объединения «Белавто- маз» на правах филиала Минского автомобильного завода. В ближайшее время на производственных площадях Дзержинского экспериментально-механического завода планируется начать изготовление кузовов автобусов МАЗ. На этом предприятии также планируется осуществлять грунтовку кузова, его обтяжку металлическим листом и покраску. Транспортировать кузова на сборочные площадки в Минск или за пределы Беларуси предполагается на специальных, полностью закрытых прицепах. В ближайшие 3–5 лет в Дзержинске планируется организовать выпуск 1–1,5 тыс. кузовов автобусов МАЗ в год. В дальнейшем эти мощности могут быть увеличены до 2–2,5 тыс. кузовов в год. По словам специалистов Минского автозавода, передача в состав МАЗа Дзержинского экспериментально-механического завода является одним из этапов расширения автобусного производства в Беларуси. Теперь МАЗ серийно выпускает городские автобусы МАЗ-103 и МАЗ-104, пригородный МАЗ-104С, междугородний автобус МАЗ-152, сочлененный автобус МАЗ-105, изготовлены экспериментальные образцы низкополового троллейбуса МАЗ-103Т и автобуса МАЗ-106 класса «миди» (Из газеты «Звязда»). 16. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Вызначце разрады прыметнікаў. Белорусская нация образовалась в результате смешения (ассимиля- ции) славян с балтами. Первым государственным образованием среди восточно-славянских племен было Полоцкое княжество. Оно возникло в конце первого тысячелетия н. э., еще задолго до образования Киевской Руси. Полоцкое княжество сохраняло независимость на протяжении ряда веков, и даже тогда, когда входило в состав Киевской Руси, а позднее – в состав Великого Княжества Литовского. Великое Княжество Литовское образовалось на территории Белоруссии в 1240 году со столицей в Новогрудке в результате мирного слияния древнебелорусских и литовских княжеств. Государственным языком в Великом Княжестве Литовском был старобелорусский язык вплоть до XVII века. Великое Княжество Литовское считалось славянским не только по языку и культуре, но и по преобладанию славянского населения. Белорусский народ создал одно из самых демократических государственных образований в Европе. Он первый вместе с литовцами и украинцами в 1363 году под Синими Водами нанес поражение татаро-монгольским ордам и на протяжении столетий успешно защищал свою свободу и независимость от завоевателей (Е. Ширяев). 17. Запішыце тэкст па-беларуску, лічбы пішыце словамі. Растлу- мачце правапіс лічэбнікаў з назоўнікамі. 4 октября 1957 года в нашей стране был произведен успешный запуск первого в мире искусственного спутника Земли. Спутник начал движение вокруг Земли со скоростью около 8 тыс. метров в секунду на высоте до 900 километров. Параметры орбиты спутника составляли: максимальное удаление от поверхности Земли – 947 километров, минимальное удаление от поверхности Земли – 228 километров. Время полного оборота было равно одному часу 35 минутам, угол наклона орбиты к плоскости экватора равен 65 градусам. Спутник имел форму шара диаметром 58 сантиметров и вес 83,6 килограмма. На нем были установлены два радиопередатчика, непрерывно излучающих радиосигналы, которые имели вид телеграфных посылок длительностью около 0,3 секунды. В стране наблюдение за спутником осуществлялось 66 специальными станциями и 26 клубами ДОСААФ. Сотни тысяч людей земного шара наблюдали движение нового космического тела – советской звезды – невооруженным глазом (Из газет). 18. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Дайце яму загало- вак. В глубокой древности люди считали по пальцам рук. Это было время, когда счет достигал только четырех – по количеству протянутых четырех пальцев рук. Потом возник счет пятерками. С развитием хозяйственной и культурной жизни счет совершенствовался. Возник, наконец, и счет современный – десятками. Наши числительные первоначально были существительными или прилагательными. Так, например, слово пять означало примерно то же, что и пятерка или пятерня, т. е. имело значение предмета. Впоследствии это значение у большинства счетных слов перестало осознаваться, и они утратили признаки числа и рода. Так возникла новая часть речи (По В. Добромыслову). 19. Перакладзіце тэкст на беларускую мову, пастаўце назоўнікі, што ў дужках, у патрэбным склоне. Лічэбнікі, якія абазначаюць год і дату, замяніце словамі. Могилевский автомобильный завод (МоАЗ) Август 1932 – начало строительства Могилевского авторемонтного завода № 7. Официальное открытие состоялось 9 (июля) 1935 года. 18 октября 1940 года было принято Постановление Совнаркома СССР о строительстве ряда новых авиазаводов, в том числе авиамоторного на базе Могилевского авторемонтного завода имени С.М. Кирова. 25 (июнь) 1941 года поступил приказ об эвакуации в Куйбышев. Могилев был освобожден от немецко-фашистских захватчиков 28 мая 1944 года. 11 (январь) 1946 года увидело свет распоряжение правительства СССР о преобразовании завода в локомобильный. Первые локомобили были собраны на нем уже в (апрель) 1947 года. В январе 1955 года завод начал серийное производство паросиловых установок СТ-100, в (февраль) 1956 года – выпуск узлов и механизмов мостовых кранов грузоподъемностью 5 тонн. В (июнь) 1958 года предприятие приступило к освоению производства одноосевого тягача МАЗ-529, а к концу года уже была готова установочная партия машин. Ноябрь 1959-го – выпуск первой партии самоходных скреперов МоАЗ-546 Е357Г. 28 (март) 1966 года завод был переименован в автомобильный. Декабрь 1968 года – в экспериментальном цехе произведен первый образец самосвального автопоезда МоАЗ-6401–9585 для подземных работ. В (февраль) 1973 года был освоен выпуск автотягача МоАЗ-546П и самоходных скреперов МоАЗ-546 П–Д357П. В 1979 году на заводе впервые в СССР началось серийное производство полноприводных автомобилей-самосвалов МоАЗ-522А. 1984 год – вышла на проектную мощность первая очередь сталелитейного цеха. В (июнь) 1989 года на предприятии осуществлен переход на выпуск автотягача МоАЗ-6442 и самоходного скрепера МоАЗ-6014. 1993 год – начало серийного производства погрузчиков МоАЗ-4048 и автобетоносмесителя СМБ–049. Одно из последних знаменательных событий в жизни Могилевского автомобильного завода – выпуск тысячного самосвала МоАЗ-7551 (Из газеты «Звязда»).
4. Слоўнік паняццяў
Літаратура
1. Арашонкава Г.У., Лемцюгова В.П. Слоўнік цяжкасцей беларускай мовы. Мн., 1987. 2. Беларуская граматыка: Фаналогія. Арфаэпія. Марфалогія. Слова- ўтварэнне. Націск. Мн., 1985. 3. Бірыла М.В. Слоўнік націску ў беларускай мове. Мн., 1992. 4. Камароўскі Я.М., Сямешка Л.І. Сучасная беларуская мова: Фане- тыка і фаналогія. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Мн., 1985. 5. Крывіцкі А.А., Падлужны А.І. Фанетыка беларускай мовы. Мн., 1984. 6. Слоўнік беларускай мовы: Арфаграфія. Арфаэпія. Акцэнтуацыя. Словазмяненне. Мн., 1987. 7. Сучасная беларуская мова: Лексікалогія. Фанетыка. Арфаграфія. Мн., 1993. 8. Сцяцко П.У., Гуліцкі М.Ф., Антанюк Л.А. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў. Мн., 1990. 9. Янкоўскі Ф.М. Беларускае літаратурнае вымаўленне. Мн., 1976. 10. Янкоўскі Ф.М. Сучасная беларуская мова. Мн., 1984.
6. СТЫЛІСТЫЧНЫЯ РЭСУРСЫ МАРФАЛОГІІ (Тэарэтычна-практычны матэрыял)
Стылістычныя рэсурсы марфалогіі не такія багатыя, як лексічныя, таму што граматычныя катэгорыі і граматычныя формы ўвогуле агульныя для ўсіх стыляў, жанраў і тыпаў мовы і не маюць выразнай функцыянальна-стылістычнай дыферэнцыяцыі. Тым не менш асобныя стылі ў большай ці меншай ступені адрозніваюцца паміж сабой тымі або іншымі марфалагічнымі сродкамі. Гэтыя сродкі вызначаюцца свое- асаблівай суаднесенасцю з асобнымі стылямі і складаюць стылістычныя рэсурсы марфалогіі. Мы спынімся на характарыстыцы стылістычных уласцівасцей граматычных катэгорый і форм асобных часцін мовы. НАЗОЎНІК сярод іншых часцін мовы вызначаецца багаццем варыянтных форм роду, ліку і склону, суадносных з тым або іншым стылем. Так, для абазначэння асоб па роду іх дзейнасці, заняткаў, прафесій у беларускай мове існуюць карэлятыўныя формы назоўнікаў мужчынскага і жаночага роду тыпу гітарыст – гітарыстка, настаўнік – настаўніца і да т. п. Аднак не на ўсе выпадкі ёсць такія ўзаемазвязаныя формы, нярэдка ў названай функцыі ўжываюцца адпаведныя словы толькі ў форме мужчынскага роду, незалежна ад таго, асобу мужчынскага ці жаночага полу яны называюць. Напрыклад: інжынер Алесь Круталевіч, інжынер Таццяна Круталевіч; дыспетчар паведаміў, дыспетчар паведаміла. У навуковым і афіцыйна-дзелавым стылях ужываюцца формы мужчынскага роду падобных назоўнікаў (аўтар, доктар, сакратар),а ў гутарковым, мастацкім і публіцыстычным стылях звычайна выкарыс- тоўваюцца іх словаўтваральныя варыянты жаночага роду (аўтарка, доктарка, сакратарка). Вядома, што гэтыя варыянты гутарковага паход- жання. Але ў названых стылях якраз такім варыянтам аддаецца перавага, бо яны не маюць адцення афіцыйнасці і лепш упісваюцца ў натуральны, нязмушаны лад жывой гутаркі, эмацыянальна-вобразны лад мастацкага апавядання, эмацыянальна-дзейсны лад публіцыстычнага тэксту. Разам з тым не выключаецца магчымасць ужывання і варыянтаў мужчынскага роду, параўн.: 1.– Забярыце рэчы і чакайце ў калідоры,– сказала Кацярына Кірылаўна. Жанчына пераступіла з нагі на нагу, але з месца не кранулася. — Доктар, – пачала яна, – а ці можна мне ехаць? — Я вас не трымаю... (А. Асіпенка). 2. Вера Паўлаўна ўважліва слухала доктарку, аднак не разумеючы ніводнага слова. Іншыя думкі хвалявалі яе. Яны перашкаджалі ўспрымаць словы доктаркі, як і гамонка доктаркі перашкаджала думкам (А. Асіпенка). У першым выпадку, як вынікае з кантэксту, размова мае афіцыйны характар, таму выкарыстаны назоўнік мужчынскага роду доктар, хоць і адносіцца ён да асобы жаночага полу. У другім выпадку апавяданне мае нейтральны характар, таму аўтар ужыў назоўнік доктарка. У гутарковым і мастацкім стылях сустракаюцца варыянты жаночага роду не толькі з суфіксам -к- (аграномка, доктарка), але і з суфіксам -ш- (аграномша, доктарша). Апошнія маюць ярка выражаны гутарковы характар.У мастацкіх творах яны ўжываюцца, як правіла, у мове персанажаў і або паказваюць іх адмоўныя адносіны да пэўнай асобы, або характарызуюць культурна-адукацыйны ўзровень самога персанажа. Акрамя таго, падобныя формы могуць абазначаць жонку чалавека адпаведнай прафесіі: аграномша (жонка агранома), доктарша (жонка доктара). У гутарковым і мастацкім стылях сустракаюцца варыянты родавых форм назоўнікаў тыпу санаторый – санаторыя, туфель – туфля і да т. п. Гутарковыя варыянты санаторыя, туфля ўжываюцца толькі ў мове персанажаў мастацкага твора і служаць сродкам іх характарыстыкі. Пэўнымі стылістычнымі магчымасцямі вызначаецца катэгорыя ліку назоўніка. Найбольш відавочна гэта праяўляецца ва ўжыванні адзіночнага ліку ў значэнні множнага, а множнага - у значэнні адзіночнага. Адзіночны лік у значэнні множнага часцей за ўсё выкарыстоў- ваецца ў навуковым стылі: а)пры абазначэнні мноства аднародных прадметаў, калі адзіночны лік набывае адценне зборнасці: Унашых прэсных водах водзіцца мянтуз (маецца на ўвазе не адзін мянтуз, а ментузы); б)пры абазначэнні канкрэтнага віду тых ці іншых істот або прад- метаў, калі з ліку аднатыпных вылучаецца з указаннем адметных характа- рыстык адна жывая істота або прадмет, што ўяўляе цэлы клас (род, сямей- ства і г. д.) такіх жа істот або прадметаў: Акунь - прагная драпежная рыба (акунь - рыба, але ад іншых рыб адрозніваецца прагнасцю і драпежнасцю); Хвошч - шматгадовая расліна (хвошч - расліна, але такая расліна, якая расце шмат гадоў). Адзіночны лік у такіх выпадках мае абагульнена-выдзяляльнае значэнне. Для публіцыстычнага і афіцыйна-дзелавога стыляў уласціва выкарыстанне са значэннем зборнасці ці абагульнення форм адзіночнага ліку назваў асоб па прафесіі, роду дзейнасці, сацыяльным становішчы і г. д.: Арандатар мае права адкрываць ва ўстановах банка рахункі для грашовых аперацый. Са значэннем абагульнення адзіночны лік у значэнні множнага выкарыстоўваецца таксама ў гутарковым стылі: Сёння чамусьці шчупак не клюе. У мастацкім стылі адзіночны лік у значэнні множнага ўжываецца з мэтай вылучыць, падкрэсліць і вобразна адлюстраваць той ці іншы прад- мет, з’яву і г. д.: Глядзіш, бывала, і здаецца, што скрозь сцяну галін жывую, скрозь гэту тканку маладую ні мыш,ні пташка не праб’ецца (Я. Колас). Відавочна, што паэт выкарыстаў назоўнікі мыш і пташка ў форме адзіночнага ліку для таго, каб стварыць яркі наглядна-вобразны малюнак густога цяністага лесу. Стылістычныя магчымасці формы множнага ліку абмежаваны пераважна тымі семантычнымі групамі назоўнікаў, якія звычайна ўжываюцца ў форме адзіночнага ліку. Так, некаторыя рэчыўныя (вада, соль, спірт і інш.), абстрактныя і адцягненыя (тэмпература, чытанне і да т. п.) назоўнікі ў шырокім ужытку маюць форму адзіночнага ліку. Але ў навуковым і афіцыйна-дзелавым стылях рэчыўныя назоўнікі пры абазначэнні гатункаў, відаў ці разнавіднасцей рэчываў, абстрактныя і адцягненыя – пры абазначэнні канкрэтных паняццяў ужываюцца ў множ- ным ліку, што сведчыць пра кніжны характар мовы, параўн.: вада - мінеральныя воды, соль - калійныя солі, спірт - аднаатамныя спірты; тэмпература - высокія тэмпературы, чытанне - Багдановічавы чытанні. У публіцыстычным стылі асобныя абстрактныя назоўнікі ў форме множнага ліку падкрэсліваюць шматразовасць ці аднатыпнасць з’яў: ініцыятыва - мірныя ініцыятывы, рэжым - прагрэсіўныя рэжымы. У мастацкім і гутарковым стылях некаторыя рэчыўныя і абстрактныя назоўнікі ўжываюцца ў множным ліку, каб паказаць вельмі вялікую колькасць, значную велічыню, аб’ём ці прастору чаго-небудзь: Данік ужо ў трэцім класе. Першыя школьныя радасці даўно прайшлі (Я. Брыль); Над полем, дзе спелі жыты і пшаніцы,і мыліся ў росах аўсы,прайшла, празваніла свой час навальніца на ўсе галасы (Я. Колас). Індывідуальныя імёны і прозвішчы людзей маюць форму адзіночнага ліку, але ў навуковым, публіцыстычным і мастацкіх стылях для абазначэн- ня тыповых з’яў грамадскага жыцця яны могуць ужывацца ў множным ліку: Гэта ж не сакрэт, што за спіною гарлахвацкіх,калі тыя надзелены ўладай, такія людзі, як Зёлкін, адчуваюць сябе вельмі ўпэўнена (Дз. Бугаёў). Варыянтнасць склонавых форм назоўнікаў абумоўлена ўзаемадзеяннем кніжнай мовы і жывога народнага маўлення. Для навуковага, афіцыйна-дзелавога і публіцыстычнага стыляў у большай ці меншай ступені характэрна ўнармаванасць склонавых канчаткаў назоўнікаў. Што да мастацкага і гутарковага стыляў, то ў іх пад уздзеяннем народных гаворак і прастамоўя назіраецца варыянтнасць склонавых форм, калі асобныя словы ці групы слоў сустракаюцца з канчаткамі дыялектнага або размоўна-гутарковага характару: назоўнік дачка - з канчаткам -ы ў давальным і месным склонах адзіночнага ліку: сказаў дачцы, жыў пры дачцы; агульныя назоўнікі 2-га скланення мужчынскага роду з цвёрдай асно- вай; назоўнікі ніякага роду - з канчаткам -у ў месным склоне адзіночнага ліку: на лугу, на масту, у быту, па маршруту, па тэлефону, па полю, па бездарожжу; асабовыя назоўнікі 2-га скланення мужчынскага роду з цвёрдай асновай - з канчаткам -е ў месным склоне адзіночнага ліку: па сыне, па браце; назоўнікі 3-га скланення гразь, далонь - з канчаткамі -ёй (-ёю), -яй (-яю) у творным склоне адзіночнага ліку: гразёй (-ёю), далоняй (-яю); назоўнікі гектар, грам, кілаграм апельсін, памідор і інш.- з нулявым канчаткам у родным склоне множнага ліку: пятнаццаць гектар, дзесяць грам, пяць кілаграм, многа апельсін (памідор); назоўнікі грошы, дзверы - з канчаткам -мі ў творным склоне множнага ліку: грашмі, дзвярмі; назоўнікі дзеці, людзі - з канчаткам -ямі ў творным склоне множнага ліку: дзецямі, людзямі. Гэтыя і некаторыя іншыя склонавыя формы перадаюць натуральны лад жывой гутаркі. У творах мастацкай літаратуры яны звычайна выка- рыстоўваюцца ў мове дзеючых асоб і з’яўляюцца сродкам іх характа- рыстыкі. Яркім стылістычным сродкам з’яўляеццаформа клічнага склону, якая не ўласціва сучаснай сістэме скланення беларускай літаратурнай мо- вы, але ўжываецца ў асобных стылях і надае выказванню розныя адценні: у мастацкім і гутарковым - непасрэднасці, пяшчоты, лагоднасці; у публіцыс- тычным, а таксама ў мастацкім – рытарычнасці, узнёсласці, урачыстасці: Слухай, дружа,і вучыся (Я. Колас); Бачыш, княжа,загоны, лясы, сена- жаць,- ім пакорны я толькі з гуслямі, сілен, княжа,караць, галаву сілен зняць,- не скуеш толькі дум ланцугамі (Я. Купала). Выразную стылістычную афарбоўку маюць так званыя словы якаснай ацэнкі тыпу дачушка, зямліца, пісарчук, даміна, якія шырока выкарыстоўваюцца ў мастацкім, публіцыстычным і гутарковым стылях для выражэння розных пачуццяў і ацэнак: Спі, мая дачушка,засынай, дзяўчо... (Д. Бічэль-Загнетава); Мужык не дарма раней казаў, што пан і воўк - два зладзюганы ў пушчы (В. Карамазаў). Для асэнсавання стылістычнай ролі назоўнікаў і развіцця ўмення вызначаць функцыянальна-стылістычную суаднесенасць тых ці іншых моўных адзінак для кіруемай самастойнай работы можна прапанаваць наступныя віды заданняў: 1. Падбярыце ва ўсіх магчымых выпадках да назоўнікаў муж- чынскага роду адпаведныя назоўнікі жаночага роду і запішыце іх па- рамі. Дайце ім функцыянальна-стылістычную характарыстыку. Да якіх слоў вы не падабралі назоўнікаў жаночага роду? Чым гэта тлума- чыцца? Аграном, арандатар, геолаг, герой, Герой Савецкага Саюза, дацэнт, дырэктар, журналіст, інжынер, кандуктар, капітан, лабарант, майстар, машыніст, міністр, настаўнік, педагог, слесар, суддзя, шафёр. 2. Прачытайце тэкст і растлумачце мэтазгоднасць выкарыстан- ня выдзеленых слоў у мове калгасніцы і аўтара. - Прафесар Яраш, што за прыватная кансультацыя? У маёй клініцы? Калгасніца спалохалася белай доктаркі. - Сынок мой, доктарка. Ножкі ў яго... А тут сястра з нашай вёскі... Прыязджай, кажа, мы папросім доктара... Гаецкая пры хворых заўсёды казала яму «прафесар» і рабіла гэта без іроніі. Для простых людзей доктар - любы ўрач, аЯраш - кандыдат навук, славуты хірург, трэба ж неяк адрозніць яго ад звычайных урачоў ( I. Шамякін). 3. Спішыце, устаўце словы старшыня ці старшыніха. Растлу- мачце свой выбар. У якіх выпадках можна выкарыстаць гэтыя сло- вы? 3 усіх сіл стараюцца жанкі. Кожнай хочацца не паддацца, выжаць як мага больш. У поўдзень на палетак прыходзіць Люба -... калгаса. Яе з’яўленне жанкі сустрэлі градам заўваг. - Вось бачыце, казалі,… толькі паабяцае, а не прыйдзе. (А. Васілевіч). 4. Спішыце, выкарыстайце форму назоўніка мужчынскага ці жа- ночага роду. Растлумачце свой выбар. 1) За сталом прэзідыума падняўся Шаройка... Маша пастукала алоўкам аб графін- яна вяла сход... Шаройка павярнуўся да Машы. - Таварыш (старшыня, старшыніха), навядзіце, калі ласка, парадак (I. Шамякін). 2)«Люба, зайдзі да нас!»- крычала з другога канца палетку Маня, (брыгадзір, брыгадзірка, брыгадзірша) другой брыгады (А. Васілевіч). 5. Прааналізуйце ўжыванне выдзеленых назоўнікаў у форме адзіночнага ліку. Назавіце выпадкі ўжывання назоўнікаў адзіночнага ліку ў значэнні множнага і дайце ім функцыянальна-стылістычную характарыстыку. 1. Перад самым світанкам аціхла, супакоілася старая елка (X. Лялько). 2. Елка - вечназялёнае холадаўстойлівае дрэва (БелСЭ). 3. Елка - каштоўная парода для ахоўных жывых агароджаў уздоўж чыгунак і шашэйных дарог (БелСЭ). 4. Піхта в ельмі падобная да елкі, але страйнейшая (Батаніка). 5. Драбналістыя лясы складаюцца з бярозы і асіны (Батаніка). 6. Сілачом стаіць дуб разложысты, і здалёк відаць пышны верх яго (Я. Колас). 7. Ці можна словамі перадаць, як Даніла падбіраў клён, бярозу, дуб, асіну на цабэркі, вёдры, начоўкі і лыжкі? (3. Бядуля). 6. Прачытайце сказы і вызначце, да тэкстаў якога стылю яны належаць. Ахарактарызуйце функцыянальна-стылістычную ролю вы- дзеленых назоўнікаў. 1. У нашых прэсных водах жыве многа карпавых рыб: плотка, лешч, карась, чахонь, верхаводка і многія іншыя. 2. Асноўныя дрэўныя пароды тайгі - елка і сасна, піхта і лістоўніца. Драбналістыя пароды - бяроза і асіна - толькі сям-там прымешваюцца да хваёвых парод тайгі. 3. Адказчык мае права да прыняцця рашэння па спрэчцы прад’явіць да істца сустрэчны іск для вырашэння яго сумесна з першапачатковым іскам. 4. «Ну, Мікола, ты цягаеш ды цягаеш аднаго шчупака за другім. Не паспееш закінуць, як зноў клюе. А ў мяне хоць бы плотка якая кранула».- «Сёння мне сапраўды шанцуе, Міхась. Шчупак добра бярэцца на жыўца». 7. Прачытайце і растлумачце сэнс прыказак і прымавак, наза- віце назоўнікі адзіночнага ліку, ужытыя ў значэнні множнага. 1. Нязнайка дарогі не пакажа. 2. Ранняя птушка зерне клюе, а позняя вочкі трэ. 3. 3 песні слова не выкінеш. 4. Гультаю ўсё некалі: яму раніцай росна, у поўдзень млосна, а ўвечары камары кусаюць. 5. Для ўсякай птушкі сваё гняздо міла. 8. Вызначце мастацка-выяўленчую функцыю выдзеленых слоў і скажыце, чым абумоўлены іх вобразны сэнс. 1. Нерухома стаяў густы амярцвелы лес, шчыльна прытуліўшы верхавіны да верхавін, пераплёўшы галіны, акрыўшыся белымі шатамі крохкай шапаткой шэрані. Ні звер, ні чалавек, ні птушка не парушалі яго ранішняга зімняга спакою (Я. Колас). 2. Каб бацька старэнькі ці сын на катарзе вечна не гнуўся, пайшоў беларус у лясы за славу сваёй Беларусі (А. Астрэйка). 3. Усё, з чым дружыў чалавек і што дружыла з чалавекам, пасварыў Чарнобыль. Зараз усё забаронена - сунічка і рамонак, баравічок і шчаўлінка, яблык і крынічка, хата і расіна, ніва і ялінка забаронены (Я. Сіпакоў). 9. Прачытайце тэкст і вызначце, да якога стылю ён адносіцца. Растлумачце мэтазгоднасць ужывання выдзеленых назоўнікаў у множным ліку. Шлакашчолачныя цэменты надаюць бетонам не толькі трываласць, але і большую пара- і воданепранікальнасць, мароза- і горачаўстойлівасць, лепшую ўстойлівасць да дзеяння агрэсіўных асяроддзяў. 10. Спішыце, выкарыстайце адпаведныя назоўнікі і паясняль- ныя словы ў форме адзіночнага ці множнага ліку. Растлумачце свой выбар. 1. Дзівіўся: гэтак(ага, іх) ніколі не бачыў у жыцці жыт(а, оў) (П. Прануза). 2. Пабліскваюць вострыя сярпы, падразаючы і кладучы на постацьгуст(ое, ыя), яклес, жыт(а, ы) (А. Васілевіч). 3. Няўжо ён, Максім, мусіць расчаравацца яшчэ ў адным чалавеку, якога паважаў? Ен баяўся так(ога, іх) расчаравання(я, яў) (I. Шамякін). 4. Марына Паўлаўна змоўкла, працятая крыўдай і расчараванн(ем, ямі) (М. Зарэцкі). 11. Прачытайце і растлумачце функцыянальна-стылістычную ролю выдзеленых назоўнікаў. У якіх стылях сустракаецца падобнае ўжыванне імён і прозвішчаў? 1. Працы ў зорках - акіян бязмерны, важна, што мы здолеем пачаць. Сотні новых Юрыяў і Германаў у калысках ярасна крычаць (П. Панчанка). 2. Не дадзім, каб новыя Хатыні ранамі чарнелі на Зямлі! (Хв. Жычка). 3. Зёлкін - пляткар, падхалім, даносчык. Гэта - своеасаблівы спадарожнік Гарлахвацкага, можа існаваць ііснуе толькі з ім. У сваю чаргу, і гарлахвацкія існуюць толькі з зёлкінымі,якія ствраюць найбольш спрыяльныя ўмовы для іх існавання (С. Андраюк). 12. Прачытайце і вызначце склонавыя формы дыялектнага ці размоўна-гутарковага характару. Чым тлумачыцца іх выкарыстанне? 1. Як вы, Алеська, думаеце, не будзе ўжо вайны?.. Бо ў радзіве дужа часта пра вайну гавораць!.. (С. Кухараў). 2. «Доктар, хутчэй што-небудзь рабіце. У мяне сілоў няма цярпець»,- прахрыпеў хворы (А. Асіпенка). 3. Цяжка было ў Машы на сэрцы гэтыя дні, калі прыехаў Максім. Дрэнна яна адчувала сябе перад людзямі (I. Шамякін). 4. Слязьмі ворага не паб’еш (М. Лынькоў). 13. Спішыце, раскрыйце дужкі і выберыце адпаведны варыянт склонавай формы назоўніка. Абгрунтуйце свой выбар. 1. Юрка так хваляваўся, што слёзы выступілі на вачах. Адвярнуўся, каб не заўважыла мама, змахнуў іх (далоняй, далонню) (I. Новікаў). 2. Прыходзілася насіць (бярвенні, бярвёны) па вадзе, бо растаў снег, і тайга была ўся ў лужынах (В. Хомчанка). 3. I(дачцы, дачцэ) не спіцца летняй ночкаю, у дачкі на сэрцы неспакой (П. Панчанка). 4. Журавінныя плантацыі займаюць у нашай гаспадарцы амаль трыццаць (гектар, гектараў). 14. Спішыце і падкрэсліце назоўнікі ў форме клічнага склону. У якіх стылях і з якой мэтай такія формы звычайна выкарыстоў- ваюцца? 1. Ты ляці, ляці, саколе, здабываць радзіме волю, у бой ляці, казача (К. Буйло). 2. - Ну, а што ж ты мне, старому, думаў, хлопчыку, сказаць? - Тое, дзедку, што нікому - табе толькі можна знаць.- Дзякуй, хлопча, за ўвагу, надта рады, мой каток! (Я. Колас). 3. Ад усяго сэрца і душы гавару табе шчырае слова, вялікі мой, гераічны і слаўны беларускі народзе (Я. Купала). 4. «Ясю! Іван Іванавіч! - пачуўся лагодны і крыху гуллівы голас Аляксандры.- Дзе ты там схаваўся, дзе?» (П. Місько). Стылістычныя ўласцівасці прыметнікаў выяўляюцца найперш у выкарыстанні асобных семантыка-граматычных разрадаў, поўнай і кароткай форм якасных прыметнікаў, варыянтных форм ступеней параўнання, форм суб’ектыўнай ацэнкі ступені якасці.
|
