КУ-ҚЫЗБАСЫ

Синонимдері: Ку-риккетсиоз, Ку-коксиеллез, австралиялық риккетсиоз Ку, пневмориккетсиоз, өкпелік сүзек, балкан гриппі, ортаазиялық қызба, термез қызбасы.

Анықтамасы. Ку-қызбасы – Coxiella burnetii қоздыратын, сануалуан берілу жолдарымен, клиникасы қызбамен, арнайы өкпе қабынуымен, орта жүйке жүйенің және басқа жүйелердің зақымдануымен сипатталатын жедел табиғи ошақты зоонозды ауру.

Тақырыптың өзектілігі. Ку-қызбасы әлемнің барлық елдерінде, әсіресе тропикалық аймақтарда таралған. Тек қана Финдляндия, Швеция, Норвегия, Дания елдерінде және Молдовияда ауру тіркелмеген. Совет Одағында 1957-1985 жылдары жыл сайын Ку- қызбасымен 350-1477 адам ауырған. Аурудың табиғи және антропургиялық ошақтары бар. Жабайы және үй жануарлар арасында ауру кең тараған.

Қазақстан республикасында Ку қызбасы жиі кездеседі, бірақ дәрегерлік қауым бұл ауруды анықтайтын зерттеу жұмыстарын жургізбейді, көбінесе бұл ауру басқа диагнозбен өтеді.

Тарихи мәліметтері. Аурудың клиникалық көріністерін алғаш рет 1937 ж. Е.Г.Деррик анықтап жазған. Бұл ауру 1933-1935 жж. Квинслендте (Австралия) ет және сүт комбинаттарының жұмысшылары арасында пайда болған. Аурудың арнайы клиникалық көріністері анықталмағаннан соң, ауруды Е.Г.Деррик «Q-fever» деп атаған (query – белгісіз). 1937 ж. Е.Г.Деррик Ку-қызбамен ауратын науқастың қанынан қоздырғышты бөліп алған. 1939 ж. Ф.Бернет және М.Фридман аурудың қоздырғышы риккетсиялар туыстығына жататынын дәлелдеген. Қоздырғышты Rickettsia burnetii, кейін Coxiella burnetii деп атаған (америкалық ғалым N.R.Cox құрметіне).

1951 ж. Ресей әскері дәрігері И.А.Шифрин аурудың клиникалық көріністерін Совет Одағының ортаазиялық республикаларында анықтап жазып, оны «термез қызбысы» деп атаған. М.П. Чумаков науқастардан бөлінген қоздырғышты риккетсиялар тобына жататынын анықтаған. Бұл ауруды зерттеуде Қазақстан ғалымдарының (Е.Н. Бартошевич, И.Л.Касаткина, Н.Т.Ермуханова, Н.П.Петрова) үлесі зор.

Этиологиясы. Аурудың қоздырғышы – Coxiella burnetii Rickettsiacea туыстығына Coxiella тұқымдастығына жатады. Риккетсиялар грам «теріс» ұсақ кокк тәрзді немесе таяқша тәрізді, көлемі 0,25-0,5 және 0,25-1,5 мкм микроорганизмдер. C. burnetii – жасуша ішілік паразит, ол фаголизомолардың ішінде дамып, L-түрлерін түзуге бейім. Олар бактериалді фильтр арқылы өтуге қабілетті. Басқа риккетсиялардан айырмашылығы - сыртқы ортада, сондай-ақ әртүрлі физикалық және химиялық әсерлерге өте тұрақты. Қоздырғыш етте – 30 күн, сүтте –125 күн, бөлме температурасында – 160 күн сақаталады. 90°С дейін қыздыруда олар 1 сағат бойы жойылмайды, тек қана 100ºС – тіршілігін жояды. Құрғақ дақылда C. burnetii 5-10 жыл сақталады. C. burnetii құнарлы ортада өспейді. Ол доксициклин мен левомицетинге сезімтал.

Эпидемиологиясы. Аурудың табиғи (біріншілік) және антропургиялық (екіншілік) ошақтары бар. Табиғи ошақтарда аурудың көзі және резервуары ұсақ сүт қоректілердің (көбінесе кеміргіштер) 60 түрлері, құстардың 47 түрлері және кенелердің 70 түрлері болып табылады. Иксод, гамаз, аргас кенелер организмінде қоздырғыш 900 күнге дейін сақталып, кенелерде риккетсиялардың ұрпаққа трансовариалді және трансфазды берілуі қалыптасқан. Кенелер қоздырғышты сілекей және нәжіс арқылы бөледі. Табиғи ошақтарда қоздырғыштың циркуляциясы трансмиссивті, аэрогенді, фекалді-оралді механизмдер арқылы атқарылады.

Антропургиялық ошақтарда аурудың көзі үй жануарлары болып табылады (33% - ірі қара мал). Көбінесе жануарлардың арасында ауру латентті түрде өтеді, бірақ пневмония, бронхит, ринит, коньюнктивит, аборт дамуы мүмкін. Аурудың манифестік түрлері мал төлдегеннен кейін пайда болып, коздырғыш қағанақ суымен сыртқы ортаға бөлінеді. Осымен қатар, коздырғыш сүт және нәжіс арқылы бөлінеді.

Адам аурудың көзі болып табылмайды. Бірақ кездейсоқ жағдайларда трансфузия арқылы, анадан балаға емшек сүті арқылы берілуі мүмкін (И.К.Каракулов).

Аурудың берілу жолдары саналуан:

1. аэрогенді (заладанған шаң, жүн, тері, шөп, топырақ арқылы);

2. алиментарлы (шикі және пастерленген сүт, жануарлардың нәжісімен заладанған су арқылы);

3. контактілі (ауру малды күткенде, мал төлдегенде көмек көрсеткенде, малды сойып етін бөлшектегенде);

4. транмиссивті (заладанған кенелер шаққанда, сирек кездеседі)

Ауру залалданған факторлар арқылы біріншілік ошақтардан қашық жерлерге дейін таралуы мүмкін. Адамдар жануарлардың нәжісімен заладанған суаттарда шомылу арқылы ауруды жұқтыруы мүмкін.

Қабылдаушы макроорганизм. Ку-қызбасымен мал шаруашылығындағы адамдар, ет, сүт комбинаттарының қызметкерлері, балалар, жас өспірімдер жиі аурады. АИВ\ЖИТС пациенттерінде Ку-қызбасы 13 есе жиі кездеседі.

Ауру жиі көктем, жаз айларында кездеседі.

Патогенезі. Жұқтыру сатысы. Аурудың берілу жолына байланысты, қоздырғыштың енуі әртүрлі болуы мүмкін: тыныс алу жолдарының, ас қорыту жолдарының шырышты қабықшалары, жарақаттанған тері арқылы. Қоздырғыш енген жерде өзгерістер болмайды - біріншілік терілік аффект дамымайды.

1. Біріншілік риккетсемия. Қоздырғыш қан айналымына өтеді, бірақ бұл сатысы қысқа мерзімді болады. Аурудың клиникалық көріністері болмайды.

2. Гематогенді диссеминация. Қоздырғыш лимфоидты ағзаларға (бауыр, көк бауыр, сүйек кемігі), ретикулоциттерге, макрофагтарға, тамырлардың эндотелийіне еніп көбееді.

3. Үлкен риккетсемия. Қоздырғыштар көп мөлшерде қанға өтіп аурудың клиникалық көріністері дамиды.

4. Полиорганды ошақтардың пайда болуы. Өкпе қабынуының жиілігі 3-5% -60-70% дейін дамиды. Ауру асқынғанда эндокардит, гепатит, өкпе зақымданулары байқалады.

5. Аллергиялық қайтақұрылыстың дамуы және қоздырғыштың элиминациясы. Көбінесе ауру айығумен аяқталады, аурудың болжамы қолайлы. Иммунитет гуморальды, тұрақты. Бірақ, аяқталмаған фагоцитоздың әсерінен және қоздырғыштың L-түрлерінің пайда болуынан ауру ұзаққа созылуы мүмкін.

Патанатомиялық көріністер: ретикулоэндотелийдің пролиферациясы және ішкі ағазалардың дистрофиялық өзгерістері дамиды.

Ку-қызбаның басқа риккетсиоздардан айырмашылығы - панваскулиттің болмауы. Ку-қызбасы – панваскулитсіз дамитын жедел циклді қатерсіз ретикулоэндотелиоз (Лобан).

Клиникалық көріністері. Жасырын кезеңі -3-32 күн, эпидемиялық өршу уақытында -12-19 күнге созылады.

Бастапқы кезең;. Ауру жедел басталып, қалтырау және 39-40°С дейін көтерілген дене қызуы байқалады.

Аурудың жедел, жеделдеу, созылмалы (жеңіл, орташа ауыр, ауыр) және көмескі, латентті түрлерін ажырату керек. Аурудың басым синдромына байланысты И.Л. Касаткина өзінің жітелуін ұсынған. Көбінесе ауру жедел түрінде өтеді. Аурудың созылмалы түрі сирек кездеседі.

Ку қызбасының жіктелуі (И.Л.Касаткина бойынша)

1. Типтік (фебрильді) – 57%

2. Бронхопневмониялық – 20%

3. Сүзек тәрізді – 20%

4. Бруцеллезтәрізді – 3%

5. Жүйкелік (менингоэнцефалит)- 0,1%

 

Аурудың типтік түрі –фебрилді. Негізгі нышаны – жоғары қызба. Аурудың клиникалық көріністері грипп ауруына ұқсайды: жоғары қызба, айқын интоксикация белгілері, бастың самай, маңдай аймақтарының ауруы, көз алмаларының түбі ауруы. Науқастарды тексеру барысында аурудың алғашқы күні бет пен көздің тамырларын қан кернеп, кейде энантема байқалған. Бірақ грипптен айырмашылықтары бар: катаралді көріністер болмайды және аурудың қызбалық кезеңінің ұзақтығы 7 күн немесе 10 күн болады. Сондықтан бұл аурудың түріне басқа атаулар берілген: «жетікундік қызба, онкүндік қызба, құрғақ грипп».

20% науқастарда арнайы пневмония, бронхит дамиды. Сол себептен Ку қызбаны пневмориккетсиоз деп атайды. Басқа баналді қабынулардан айырмашылығы бар. Жөтел құрғақ, қақырық аз мөлшерде, жабысқақ қасиеттерімен ерекшелінеді. Өкпеде сырыл естілмейді, рентгенологиялық зерттеу арқылы қабыну ошақтары анықталмайды. Арнайы бронхит, пневмония кездерінде интерстициалді тіндер зақымданады.

Аурудың сүзек тәрізді түрінде қызба қисығы тұрақты болады: таңертеңгі және кешкі температурының айырмашылығы 1°С аспайды. Айқын интоксикация көріністері анықталады. Сирек (20%) аурудың 3-16-ншы күндері розеолезді бөртпе пайда болады. Сондай-ақ герпестік бөртпесі де дамуы мүмкін. Қан тамыр жүйесі бойынша дамитын өзгерістер: салыстырмалы брадикардия, гипотония, жүрек тондарының басеңдеуі. Ас қорыту мүшелері жағынан, тәбеттің төмендеуі, кейде жүрек айну мен лоқсу байқалады. Вегетативті жүйке жүйенің зақымдануының әсерінен науқастардың ішінің ауру сезімі, іштің кебуі, үлкен дәретінің жүрмеуі немесе сұйықталуы байқалады. Науқастардың бауыры мен көк бауыры ұлғаяды. Жедел және созылмалы гепатиттің дамуы мүмкін (бауыр қақпсының лимфа түйіндерінің ұлғаюының әсерінен бауыр астылық сарғыштану дамиды).

Аурудың бруцеллез тәрізді түрінде қызба қисығы ремиттерлеуші. Жоғары дене қызуы өздігімен төмендеп науқаста тершеңдік пайда болады. Ауру барысында дене температурасының жоғарлауы мен төмендеуі бір неше рет қайталанады. Қызба кезеңінің ұзақтығы – бір неше күннен 2-3 аптаға дейін. Науқастар денесінің ауру сезіміне шағымданады (буындары, сүйектері, бұлшық еттері, жүйке тамырлары). Вегетативті жүйке жүйенің зақымдануына байланысты науқастардың беті бозғылт немесе қызарған болады.

Орталық жүйке жүйесі Ку-қызбасы кезінде сирек зақымданады. Менингит, менингоэнцефалит, психоздар дамуы мүмкін. Менигиттің сипаты серозды болады.

Жоғары қызба кезінде зәр шығару жүйесі бойынша альбуминурия, цилиндрурия анықталады. Жыныс жүйесі бойынша оофорит, орхит, эпидидимит дамуы мүмкін. Шеткі қанның жалпы анализінде лейкопения, нейтропения, таяқша ядролы нейтрофильдер көрсеткішінің жоғарлауы, лимфоцитоз, моноцитоз, ЭТЖ жоғарлауы анықталады. Аурудың айығу кезеңінде бас ауруы, шаршағыштық байқалады. Аурудың рецидивтері пайда болуы мүмкін (қысқа мерзімді дене қызуының жоғарлауы).

Асқынулары – коллапс, жүрек-қантамыр жетіспеушілігі, плеврит, тромбофлебит, миокардит, эндокардит, энцефалопатия, артрит.