Партияның сәхнәләге сәйәси уйындары

Мәскәүҙән — Кремлдән...464

Сценарий проведения очередного IX съезда писателей Башкирии...465

 

 

[1] Эйе, хәҙерге рәсми ҡағыҙҙарҙа боҙоп яҙылған «Ейәнсура» түгел, ә Йәнсура бабабыҙҙың исеме менән аталған Йәнсура ауылы. Батшалыҡ заманы администрацияһының 1826 йылғы рәсми ҡағыҙына ла ул «Янчурино» тип теркәлгән. (Башҡортостан Республикаһы Үҙәк Дәүләт Тарих Архивы, ф. И-2, оп. 1, д. 890, л. 78).

[2] Ҡарағыҙ: «...Ҡуңғырбай бин Кинйә, уның улы Түлебай, уның улдары Илембәт, Килдеғол, Ғаян, Ҡусҡар, Атлан һәм дә мәҙкүр Йәнсура»... («Ағиҙел» журналының 2000/1 һаны, 127-нсе бит).

[3] Бай (урыҫсаға ингән пай, паек булып) — йорт башына бүлеп бирелгән өлөш.

[4] 1816 йылғы халыҡ һанын алыу («ревизские скаски») буйынса, Рәсәй ғәскәрҙәренә әсир төшкән был ҡаҙаҡтар гөбөрнәтер фарманы менән Һунарсы ауылына «ҡырғыҙ типтәрҙәре» рәүешендә еректерелгән: Тәнәли Шөкөрбаев — 38 йәштә, уның улы Хәмиҙулла — 7; Бусурман Йәнҡарин — 30, уның бер туғандары Туйҡара — 25, Йомабай — 20; Тәнәйбәк Тусаев — 30, уның бер туғаны Сөнәйбәк — 20; Атайбәк Чупашев — 35,; Аҡайлыбай Янтайласов — 23 йәштә. (Башҡортостан Республикаһының Үҙәк Дәүләт Тарих Архивы, ф. И-138, оп. 2, д. 170, 137-нсе табаҡтың арты). Был ҡаҙаҡтар артабан Туйғарин, Дусаев, Үтәбаев фамилиялы башҡорттарға әйләнә.

[5] Дөхтәр (ғәрәпсә) — ҡыҙ.

[6] Ҡаушарылып ҡуйылған ике таҡтаташты (әҙәм бейеклек) Һарыҡташ ҡасабаһында йорт һалыусы “шабашник” әрмәндәр урлап алып киткән.

[7] Сәнкем-Биктимер ауылының имамы, 1917 йылда яңы төҙөлгән Башҡорт хөкүмәте ағзаһы.

[8] Өҫтәге исемлектә күрһәтелгән Байназаров Хәмзә Зариф улы, минең оләсәйем яғынан олатайым.

[9] Тәүәрихтә ул «Ҡасанҡый-Сала» тип яҙылған.

[10] Мәсәкле//Машаҡлы — Үҫәргән тәүырыуының башбабаһы Шүлгәнде тыуҙырмыш изге Машаҡ тауға табыныусы.

[11] Аҡмасыҡ — Һунарсы ауылы янында Ҡаҫмарт йылғаһынан йырылып сығып, Ҡаҫмарт йәнәшәһенән Һаҡмарға табан аҡҡан һыу. Ҡасанҡый-Сала ауылыбыҙ шуның яр яҡаһында ултырған. Шәжәрәләге Сарыш-бейҙең улы Аҡмасыҡ-бей шунда йәшәгән һәм шул һыу исеме менән ләҡәпләнгән.

[12] Һун//һуна//шуна — «бүре» тигән һүҙ.

[13] Аҡмасыҡ-бейҙән айырмалы рәүештә, был кешенең, Үҫәргән түгел, ә Ҡыпсаҡ ырыуынан икәнлеге күрһәтелә; тимәк, бабабыҙ Аҡмасыҡ — ысынлап та үҙебеҙҙең Үҫәргән ырыуы шәжәрәһендәге Сарыш-бей улы Аҡмасуҡ һәм ул Ҡасанҡый-Салала Күк Урҙа тәхете өсөн боларышлы 1357 — 1380 йылдарҙа йәшәгән булып сыға.

[14]Мөс (меч) — сәнсеү ҡоралы (төҙ ҡылыс).

[15] Пилләкәш — ебәк ҡорто аҫыраусылар.

[16] Иҫерек урыҫтар гел айҡалып йөрөгәнгә шулай ҡушылғандыр.

[17] “Һыйыр тураһында йыр” тигән хикәйәмдә һынландырылған.

[18] Ә был хәл ысынлап та булғайны.

[19] Телмәрен ҡағыҙҙан көндәлегенә күсереп ҡуйыу йылы, булһа кәрәк.

[20] Күрәҙәселегем дөрөҫкә сыҡты: ҡорҙашым Рафаэль Сафин 2002 йылда — 70 йәшен тултырып китте был донъянан; ә мин иһә был юлдарҙы 71-енсе йәшемдә яҙып ултырам.

[21] “Ерем, кешеләрем” романы шунан һуң 29 йыл үткәс кенә — 1996 йылда донъя күрҙе.

[22] Тимәк, элегерәк миңә танымаһа ла, был йыйынтыҡтың үҙ ҡулында булғанлығын таный.

[23] Рәми ҡорҙашым яңылыша: “сит илдәрҙә” йәшәгән Йыһат Солтановтың, һис тә әҙәбиәткә түгел, ә әҙәбиәтебеҙ усағы булған Өфөгә, Башҡортостанға һуңлап килеүе тураһында ғына һүҙ барыуы мөмкин. Сөнки Рәми Ғариповтың шиғыры беренсе тапҡыр 1950 йылда “Әҙәби Башҡортостан” журналында ташҡа баҫылһа, минеке лә шул уҡ журналда 1953 йылда сыға.

[24] Уның «Аманат» тигән билдәле шиғыры тураһында һүҙ бара.

[25] Йыһат Солтанов, әлбиттә!

[26] Көнгә ҡарап үҙ төҫөн алмаштырған хамелеон кеүек, заманаға яраҡлашып, «милләтселек» тигән боронғо терминын шулай алмаштыра.

[27] Ә ул, үкенескә ҡаршы, 1992 йылда ғына һәм бик ныҡ ҡыҫҡартылып, имгәтелеп донъя күрҙе.

[28] 1996 йылда «Ерем, кешеләрем» исемендә сыҡҡан китабым.

[29] Мөнтәлеп сыҡҡан урыҫса китабына ҡәнәғәтһеҙлек белдерә.

[30] Комиссия ағзаһы Р. Солтангәрәйев, ул романымдың кире ҡайтарыу шарты менән минән алған байтаҡ дәлил-биттәрен үҙемә ҡайтарып биреүҙән тупаҫ баш тартты.

[31] Роман был по счету пятой книгой задуманного тогда мною большого полотна (включая обсужденного уже в бюро секции прозы и получившего положительную оценку произведение «Коммунист»), но это не означало, что все пять книг уже написаны.

[32] Был романым 1996 йылда ғына Башҡортостан «Китап» нәшриәтендә донъя күрҙе.

[33] Текст өҫтөнә: «Получено 11 декабря 1986 г.» тип билдәләп ҡуйылған.

[34] Күрәҙәсе икәнмен дә: баяғы партия йыйылышынан һуң уларҙың ошолай ябырыласағын алдан уҡ дөрөҫ күргәнмен.

[35] Эврико: Мостай Кәримдең күп тапҡырҙар юғары партия һәм дәүләт трибуналарынан, исемемде әйтмәйенсә, тәғәйен мине күҫәкләгәнен уның мөриттәре йәшермәй әйтеп һалды!

[36] Һүҙ барған партия йыйылышында идара оргсәркәтибе Б.З. Рафиҡов белдереүенсә, «Ядкәр» романының авторы, имеш, башҡорт милләтсеһе булараҡ, күрше татар халҡына яла яҡҡан. Бының нахаҡлығын йыйылыш барышында уҡ фашланым. Ә теләгән һәр кем быға әҫәрҙе (Йыһат Солтанов. Ядкәр. Роман-ҡисса. Өфө, Башҡортостан китап нәшриәте, 1992) үҙе уҡып инана ала.

[37] Ә дөрөҫө, ҡамса — биш китаптан торасаҡ, тип әйткәйнем.

[38] Теүәлерәге, рәйесебеҙ Ә.М. Мирзаһитовтың партия өлкә комитетына барып ошаҡлауы буйынса ваҡытлыса туҡтатылып, күп тә үтмәй, аҙағынаса еткереп ташҡа баҫылды.

[39] Ялған һүҙ: Булат Рафиҡов уғаса бер ваҡытта ла романды уҡыманы һәм рецензия яҙманы, ләкин һәр саҡ уны ташҡа баҫтыртмаҫ өсөн көрәште.

[40] Ул саҡтағы партия өлкә комитеты Культура бүлегенең инструкторы һәм Яҙыусылар берлеге, «Ағиҙел» журналы буйынса куратор, күренекле шағир.

[41] Йәғни Йыһат Солтановтың «башҡорт милләтселеге» шауҡымына күҙ йомған.

[42] Ғ. Рамазанов, шул «әҙәбиәт генералдары» өйөрөнөң айырылғыһыҙ бер вәкиле булараҡ, әҫәрҙе тотҡарлау буйынса өйөрҙөң заказын, әлбиттә, еренә еткереп үтәне.

[43] Был шикәйәтнамәгә ҡул ҡуйған яһил дүртәү, тимәк, Зәйнәб Биишева ла, совет хакимиәтенең «ҡан дошманы» Әхмәтзәки Вәлидов кеүек үк, һөрһөп бөткән башҡорт милләтсеһе ул, тимәккә баралар һәм бер киҙәнеүҙә уны ла юҡ иттертергә яҫҡаналар.

[44] Меҫкендәр: туған әҙәбиәтте түгел, ә ултырған креслоларын һаҡлап ҡалыуҙы ҡайғырталар.

[45] Үҙ баштары һәм йөрәктәре ҡушыуынса, Намыҫ бойороуынса эшләрҙәр, тип ҡурҡалар, гәрсә беҙ етәкселеккә килергә уйламаһаҡ та.

[46] Заманаһының халыҡ шағиры (20-нсе йылдарҙың рәсми ҡағыҙҙарында ул тап шулай «халыҡ шағиры» тип атала), ләкин 1937 йылда «башҡорт буржуаз милләтсеһе» итеп юҡ ителмеш Хәбибулла Ғәбитовҡа һылтаныусы Ҡ. Аралбаев та, эш буйынса уның башлығы Ә. Дилмөхәмәтов та, һәм улар тарафынан яҡланған Й. Солтанов та, тимәк, «башҡорт милләтселәре» кәштәһенә һалына бер юлы.

[47] Ҡыҙыҡһынғандарҙың иғтибарын «Башҡорт батыры Йеҙекәй (Едигей)» тигән әҫәремә йүнәлтәм («Ағиҙел» журналының 1999/12, 2000/1 — 5 һандары).

[48] Булат Рафиҡовтың партия йыйылышында һәм унан һуң партия өлкә комитетында: «Йыһат Солтанов романында татар милләтенә ҡаршы яҙған», — тип, нахаҡтан ғәйепләүе күҙ уңында тотола.

[49] Ул йыйылышта (19.03.1987 й.) дөрләгән тәнҡит уттарының өлгөләрен нәүбәттәге сәхифәләрҙән ҡарағыҙ.

[50] Яҙыусылар берлегенең буласаҡ рәйесе, был тәнҡитемде ул бер ҡасан да онотманы, ҡуйынында таш йөрөттө.

[51] Романдың төп геройы Ҡараһаҡал шәхесенә ҡағылышлы был хәүеф, билдәле булыуынса, Б. Рафиҡовтың миңә «башҡорт милләтсеһе» ярлығы йәбештереүенә яуап итеп, КПСС өлкә комитеты секретаре М.З. Шакиров исеменә яҙған хатымда тулы сағылды.

[52] Уның урыҫсаға тәржемәләү “маһирлығын” күрһәтеүсе тик бер генә миҫал: Урал батыр монологындағы «Яҡшылыҡ булһын атығыҙ» (йәғни исем-ләҡәбегеҙ) тигәнде ул, күҙ ҙә йоммай, «Пусть станет добро лишь вашим конем» тип ауҙарған...

[53] Тәнҡит булмаһын, өйҙәге сүп-сарҙы тышҡа сығармайыҡ, тигән һүҙелер.

[54] Был тәҡдим бер нисә йылдан һуң бойомға ашырылды — «Ватандаш» исемле журнал сыға башланы.

[55] «Совет Башҡортостаны» гәзите, 1990 йылдың 25 октябре.

[56] Судуна — ҡытай яҙмаһында «р»-лы иероглиф булмағанлыҡтан, уны «д»-ға алмаштырып, «суруна» (сарана) урынына «судуна» тип яҙғандар һәм уҡығандар.

[57] Текста «голый чеснок» тип тәржемәләнгәндең «голый» тигәне, моғайын, «сарана-әсәк»тең «әсәк» өлөшөн «асыҡ» тип аңлауҙан хасилдыр (йә булмаһа хәҙерге телебеҙҙәге «ҡоро һарымһаҡ» мәғәнәһендәлер).

[58] Балағатай — башҡорт ырыуҙарының береһенең исеме.

[59] Хәҙерге Һалйыуыт ырыуы башҡорттарының бабалары.

[60] Ҡоман — ошо бабанан беҙҙең Солтановтарҙың ҡома//ҡама араһы киләлер.

[61] Бүзәк — Үҫәргән шәжәрәләренең береһендә ул Бүрекәй тип тә яҙылған.

[62] Онон (Әсәк-мәр -- Һаҡмар) йылғаһы исемен Темәсйән менән бергә киткән бөрйәндәр Байҡал күле аръяғындағы йылғаға ла исем итеп илтеп ҡушҡан.

[63] Ҡарағыҙ: Башкирские шежере. (Филологические исследования и публикации). Уфа — 1985; 57-нсе бит. Артабан: «Башкирские шежере».

[64] Өрлөк — башҡорт һүҙе.

[65] Был, бәлки, уны тотоп алып үлтереү өсөн һылтау ғына булғандыр.

[66] Эренжен Хара-Даван тигән тикшереүсе 1929 йылда Белградта нәшер ителгән «Чингис-хан как полководец и его наследие» тигән китабының 129-ынсы битендә: «Мукали 1223 йылда үлгән», — тип яҙа, ләкин был дөрөҫ түгел, сөнки Муйтән//Мухали бабабыҙ шанлы сәрғәскәр сифатында 1224 йылда Төньяҡ Ҡытайҙа һуғышҡанлығы билдәле. (Е.И. Кычанов, 124-енсе бит).

[67] Сыңғыҙ (Зәңгәр) — боронғо динебеҙ буйынса, Зәңгәр-Күк Хоҙай йәғни Анабыҙ Һауа тигән һүҙ.

[68] Мәңгел//монгол һүҙенең төбөндә «мәңгелек» тигән мәғәнә ята, тип һанағандар. (Мэн-да бэй-лу, 89-ынсы бит).

[69] Анан (Онон) — хәҙерге Баймаҡ районындағы Һаҡмар йылғаһы буйы. Йәғни мифик “Ананан – Ана-Һыйырҙан башланғыс алған һыу.

[70] Ҡараған йылғаһы (Яйыҡҡа ҡоя) һуғарған иркен дала — боронғо Туҡан (Арҡайым) ҡалаһы төбәге.

[71] Арал — Урал тауҙары.

[72] Бураған-Туҡан — боронғо Арҡайым ҡалаһы. Темәсйән башлап үҙенең хан дәрәжәһен шул төбәктә алғанлыҡтандыр, моғайын, Үҫәргән батшалар шәжәрәһенә ул «Туҡан-хан» тип теркәлгән.

[73] Бауырсы (табынсылар башлығы) — Табын ырыуының башбабаһы, бер үк ваҡытта Сыңғыҙ-хандың шәхси гвардияһының башлығы Бүрекәй Муйтән улы.

[74] Мухали — Муйтән.

[75] Быуындарға йәйәләр эсендәге аңлатмалар — авторҙыҡы, ә тырнаҡтар эсенә алынғандары һәм ундағы бит һандары — «Үҫәргән тәүәрихе»нән.

[76] Шам — батша.

[77] Александр Македонский.

[78] Ҡасыр — татар-монголдарҙан ҡасып киткән Өфө батшаһы Муйтәнгә дошмандар биргән ләҡәп; ә «Ҡасыр улын» — Муйтәндең улын, тигән һүҙ.

[79] Бөжәк — боронғо телдә Бүре.

[80] Ошонан башлап артабанғы мәғлүмәттәр «Үҫәргән-Түңгәүер шәжәрәһе»нән (ҮТШ) алына.

[81] Ү.Т.Ш. — Үҫәргән-Түңгәүер шәжәрәһе.

[82] “Ҡалталы” тигән һүҙҙе яңылыш уҡыу.

[83] Бабабыҙ Үҫәргән Ябынсы Яҫауыл улының әсәһе Сыңғыҙ-хан нәҫеленән — Даян-ҡағандың ҡыҙы икәнлеген иҫтә тотоп, Болаҡбай-батырҙың ҡатындарының береһенән тыуған улдары, башҡаларынан айырылып тороу өсөндөр, Даянов (Дуянов) фамилияһын алғандар.

[84] Үҙ шәжәрәһен яҡшы белгән икән шул бабаларым, Муйтән-бей улы Шаҡмалы Солтан тоҡомдары; улар уның «Солтан» ләҡәбен үҙҙәренең фамилияһы итеп күрһәтә башлай — беҙҙең нәҫелдең Солтановтар фамилияһы барлыҡҡа килә. Шулай уҡ данлы бабаларыбыҙҙың башҡаларының да исемдәрен фамилия итеп алалар (мәҫәлән, Урал-бай исеменән — Аралбаевтар).

[85] Ҡартатаһы Болаҡбай-батырҙың исемен дә, алыҫ бабаһы Шаҡмалының Солтан ләҡәбен дә фамилия итеп алған.

[86] Аралбаевтарҙың элек Солтанов фамилияһында булңанлыҡтарына дәлил.

[87] Асман-Күк улы — Бөрйән ырыуы ғәмәлдә Үҫәргән ыррыуының сатаһы икәнлегенә ишара.

[88] Миңде исемле был башҡорт Дайсуң-ҡаған дәүләтенең «өрлөгө» — министры булған.

[89] Быларҙың монгол Цэбдэн тарафынан баяғы үлтерелеүе тураһында һүҙ бара.

[90] Ҡормантай — шунда Ҡаҫмарт йылғаһының тармағы — Аҡмалы буйындағы бер төбәктең исеме, шуға яҡын иң боронғо ауылыбыҙ (хәҙер юҡ) Ҡасанҡый-Сала («Иҫке Ҡый») күҙ уңыда тотола.

[91] Документтың нумерланышы шундай.

[92] Олобайға.

[93] Минең ата-бабаларымдың батшалыҡ тамғаһы — Донъя Ҡуласаһы (Свастика) ишараты (өлөшләтә) ҡуйылған.

[94] Боҫҡон Даянов вафат булғандыр, бәлки.

[95] Мусаев Хәмзә Ямалитдин улы 1937 йылда репрессияланғанға тиклем башҡалабыҙ Өфөлә комвуз ректоры булып эшләй.

[96] 1920 йылғаса был фамилияның ошолай башҡортса әйтелеше (ҡорос, ә «корыч» түгел) һаҡланған.

[97] Газета «Правда» от 6 мая 1987 г.

[98] Журнал «Дружба народов», 1988, N6.

[99] Словарь башкирских говоров, том III (западный диалект). Уфа, 1987; журнал «Советская тюркология», 1984, N2, стр. 77 — 78; газета «Совет Башҡортостаны» от 8 января 1989 г.

[100] Журнал «Агидель», 1988, N11, стр. 72.

[101] Газета «Советская Россия» от 18 февраля 1988 г.

[102] Газеты «Вечерняя Уфа» от 5 апреля 1988 г.; «Совет Башҡортостаны» от 15 мая 1988 г.; «Вечерняя Уфа» от 19 декабря 1988 г.

[103] Газета «Совет Башҡортостаны» от 7 октября 1988 г.

[104] Журнал «Агидель», 1988, N11, стр. 74.

[105] Газета «Правда» от 21 июня 1988 г.

[106] Журнал «Агидель», 1988, N11, стр. 72.

[107] Газета «Советская Башкирия» от 25 сентября 1988 г. и журнал «Агидель», 1988, N11, стр. 144.

[108] Газета «Комсомольская правда» от 12 ноября 1988 г.

[109] Хабибуллин Р.Х., первый секретарь Башкирского обкома КПСС.

[110] Мустай Карим, народный поэт БАССР.

[111] Газета «Советская Башкирия» от 10 июня 1987 г.

[112] Газета «Ленинец» от 19 сентября 1987 г.

[113] Газета «Совет Башҡортостаны» от 17 октября 1987 г. и «Ленинец» от 31 октября 1987 г.; журнал «Агидель», 1988, N11, стр. 60 — 67.

[114] Газета «Советская Башкирия» от 15 марта 1988 г.

[115] Газета «Совет Башҡортостаны» от 28 сентября 1988 г. и «Ленинец» от 29 сентября 1988 г. и 29 августа 1987 г.; «Известия» от 4 октября 1988 г., «Советская Россия» от 7 июня 1988 г. и 21 июля 1987 г.; журнал «Агидель», 1988, N10, стр. 93 — 109.

[116] Журнал «Агидель», 1988, N10, стр. 93 — 109.

[117] Газета «Совет Башҡортостаны» от 24 сентября 1988г., 16 декабря 1987 г., 4 ноября 1988 г.; журнал «Агидель», 1988, N9, стр. 87 — 93.

[118] Журнал «Шура», 1911, N1 (цитируется по книге проф. Ш. Абзанова «К вопросу о народном образовании в Башкирии”, изд. 2, 1935 г.).

[119] Я. Коблов. Мечты татар-магометан о национальной общеобразовательной школе. Казань, 1908, стр. 2.

[120] Указ. книга проф. Ш. Абзанова, стр. 40.

[121] Р.М. Раимов. Образование БАССР, изд. АН СССР, М., 1952, стр. 64.

[122] Б.Х. Юлдашбаев. Образование Башкирской АССР. Уфа, 1958, стр. 24.

[123] Проф. Н.К. Дмитриев. Грамматическая терминология в учебниках родного языка. Изд. АПН РСФСР, М., 1955, стр. 58.

[124] Журнал «Агидель», 1988, N11, стр. 72.

[125] Р.Г. Кузеев. Историческая этнография башкирского народа. Уфа, 1978, стр. 26, таблица 17.

[126] Журнал «Агидель», 1982, N4, стр. 112 — 113.

[127] Там же, стр. 112.

[128] И. Нуруллин. Тукай. (в серии ЖЗЛ), М., 1977, стр. 148.

[129] У. Гимадеев. Талант и труд. Уфа, 1982, стр. 61 — 79.

[130] В.И. Ленин и Башкирия. Уфа, 1984, стр. 377 — 378.

[131] Журнал «Дружба народов», 1972, N11, стр. 171 — 172.

[132] Журнал «Дружба народов», 1988, N6, стр. 225 — 244.

[133] Газета «Советская Россия» от 4 января 1988 г.

[134] Газета «Совет Башҡортостаны» от 4 января 1988 г.

[135] Мустай Карим. Европа — Азия. Цикл стихов. Уфа, 1951.

[136] Газета «Совет Башҡортостаны» от 6 ноября 1987 г.

[137] Мустай Карим. Четыре времени любви. Уфа, 1978, стр. 152.

[138] Газета «Советская Башкирия» от 1 мая 1972 г.

[139] Там же.

[140] Там же.

[141] Газета «Советская Башкирия» от 1 июня 1988 г.

[142] Журнал «Дружба народов», 1972, N11, стр. 174.

[143] М. Усманов. Ҡаури ҡаләм эзеннән. Казань, 1984; М. Усманов. Татарские исторические источники XVII — XVIII вв. Казань, 1972, стр. 158 — 159; Акмулла. Стихотворения. Казань, 1981, стр. 5 — 55; Поэт-просветитель Акмулла. Казань, 1983, стр. 28 — 30; журнал «Казан утлары», 1983, N9, стр. 13 — 15; Габдрахим Утыз Имяни аль-Булгари. Стихи, поэмы. Казань, 1986, стр. 350, 386.

[144] Кул Гали. Кысса-и Юсуф. Сказание о Юсуфе. Казань, 1983, стр. 482.

[145] Габдрахим Утыз Имяни аль-Булгари. Стихи, поэмы. Казань, 1986, стр. 6.

[146] Из истории татарской литературы средних веков. Казань, 1981, стр. 49 — 67.

[147] ММ. Усманов. Каури каләм эзеннән. Казань, 1984, стр. 268.

[148] Газета «Советская Башкирия» от 1 июня 1988 г.

[149] «Литературная газета» от 29 января 1986 г.

[150] «Литературная газета» от 29 января 1986 г.

[151] Ф. Урманчиев. Героический эпос татарского народа. Казань, 1984, стр. 72 — 89, 152 — 187.

[152] Р.М. Мухаметзянов. Календарная пэзия приикских татар. Уфа, 1982; для сверки национальной принадлежности населения деревень — источников информации: БАССР. Административно-территориальное деление. Издание четвертое, Уфа, 1961 и издание шестое, Уфа, 1973.

[153] Журнал «Агидель», 1988, N11, стр. 71, 75; журнал «Азат хатын» (Казань), 1988, N11, стр. 6 — 8.

[154] Партархив Башкирского обкома КПСС, ф. 484, опись 5, дело 1, лист 9.

[155] Газета «Совет Башҡортостаны» от 21 ноября 1987 г.

[156] Газета «Совет Башҡортостаны» от 1 декабря 1987 г.; 27 февраля 1988 г.; 5 марта 1988 г.; 11 марта 1988 г.

[157] Журнал «Казан утлары», 1984, N5, стр. 182 — 186.

[158] Лауреаты премии имени Салавата Юлаева. Уфа, 1987, стр. 26.

[159] Газета «Совет Башҡортостаны» от 21 января 1984 г.; 21 июня 1984 г.; 21 декабря 1988 г.

[160] Газета «Советская Башкирия» от 18 сентября 1988 г.

[161] Газета «Совет Башҡортостаны» от 5 января 1962 г.

[162] Журнал «Агидель», 1988, N9, стр. 125 — 130; N11, стр. 106 — 114 и N12, стр. 112 — 121.

[163] Газета «Стерлитамакский рабочий» от 29 июня 1971 г.

[164] Образование Башкирской Автономной Советской Социалистической Республики. Сборник документов и материалов. Под редакцией Б.Х. Юлдашбаева. Уфа, 1959, стр. 9.

[165] Газета «Стерлитамакский рабочий» от 30 июня 1971 г.

[166] Газета «Советская Башкирия» от 1 июня 1988 г.

[167] Там же.

[168] И тут они не признают самостоятельности и самобытности башкирского народа, а продолжают рассматривать нас как составную часть татар.

[169] Газета «Советская Башкирия» от 1 июня 1988 г.

[170] С. Кудашев. Желание татар. Уфа, «Восточная печать», 1918, стр. 2 — 16.

[171] Очерки по истории Башкирской АССР, том II (советский период). Уфа, 1966, стр. 82.

[172] Р.Г. Кузеев. Историческая этнография башкирского народа. Уфа, 1978, стр. 239, таблица 9.

[173] Р.Г. Кузеев. Указ. соч., стр. 257, 258.

[174] Р.Г. Кузеев. Указ. соч., стр. 228 — таблица 7, стрр. 258.

[175] Р.Г. Кузеев. Указ. соч., стр. 246, таблица 12.

[176] Р.Г. Кузеев. Указ. соч., стр. 239, таблица 9.

[177] И.М. Агишев. Что показывают Всесоюзные переписи населения? На данных численности башкир и татар Башкирии. (Письмо в Президиум Верховного Совета БАССР, секретарю Башобкома КПСС тов. Кривякову Г.В. 1988 г.).

[178] И.М. Агишев. Национальные школы Башкирской АССР в связи с переводом в русский язык обучения (рукопись). Уфа, 1979, стр. 126; Р.Г. Кузеев. Историческая этнография башкирского народа. Уфа, 1978, стр. 259.

[179] Р.Г. Кузеев. Историческая этнография башкирского народа. Уфа, 1978, стр. 239 — 240, 245 — 246.

[180] Журнал «Агидель», 1988, N11, стр. 75 — 76; «Азат хатын» (Казань), 1988, N11, стр. 6 — 8.

[181] Южноуральский археографический сборник. Выпуск 2. Уфа, 1976, стр. 196 — 342; журнал «Агидель», N11, стр. 75 — 89.

[182] У.Х. Рахматуллин. Население Башкирии в XVII — XVIII вв., М., «Наука», 1988.

[183] Р.Г. Кузеев. Историческая этнография башкирского народа. Уфа, 1978, стр. 260.

[184] И.М. Агишев. Указ. моногр., стр. 97 — 98.

[185] Там же.

[186] Газета «Башҡортостан пионеры» от 23 сентября 1988 г.

[187] Журнал «Казан утлары», 1971, N2, стр. 60 — 61.

[188] С.Р. Алибаев. Школы Башкирской АССР (прошлое, настоящее, будущее). Уфа, 1966, стр. 127.

[189] Архив МП БАССР, отчет по форме 9 за 1970 г., стр. 37.

[190] Газета «Советская Башкирия» от 23 декабря 1988 г.

[191] Газета «Совет Башҡортостаны» от 17 января 1989 г.

[192] Газета «Советская Башкирия» от 15 мая 1988 г.

[193] Материалы по истории Башкирской АССР, часть 1. Башкирские восстания в XVII и первой половине XVIII вв. М. — Л.,1936, стр. 527.

[194] Газета «Совет Башҡортостаны» от 3 декабря 1988 г.

[195] Газета «Совет Башҡортостаны» от 1 февраля 1989 г.

[196] Газета «Совет Башҡортостаны» от 11 мая 1988 г.

[197] Журнал «Агидель», 1988, N11, стр. 74.

[198] Например, письмо западной башкирки Раузии Гильфановой (см. приложение 1).

[199] Газета «Правда» от 6 декабря 1988 г.

[200] Очерки по истории Башкирской АССР, том 1, часть первая. Уфа, 1956, стр. 176.

[201] И.Г. Акманов. Башкирские восстания XVII — первой трети XVIII в. Уфа, 1978, стр. 71, 72, 74.

[202] Очерки по истории Башкирской АССР, том 1, часть первая. Уфа, 1956, стр. 176.

[203] Материалы по истории Башкирской АССР, часть 1. Башкирские восстания в XVII и первой половине XVIII вв., М. — Л., 1936, стр. 302 — 306.

[204] Журнал «История СССР», 1963, N1, стр. 15.

[205] Журнал «История СССР», 1963, N1, стр. 15.

[206] Резолюции областных конференций Башкирской партийной организации и пленумов обкома КПСС. Уфа, 1959, стр. 596, 598, 603 — 604, 606.

[207] Газета «Совет Башҡортостаны» от 4 января 1989 г.

[208] Газета «Советская Россия» от 4 января 1989 г.

[209] А.Н. Усманов. Добровольное присоединение Башкирии Русскому государству. Уфа, 1982, стр. 281 — 292.

[210] Очерки истории Башкирской организации КПСС. Уфа, 1973, стр. 251 — 253.

[211] Воспоминания о Кариме Хакимове. Уфа, 1982, стр. 16 — 17, 19 — 20.

[212] Очерки истории Башкирской организации КПСС. Уфа, 1973, стр. 473 — 474.

[213] Аҙаҡ тултырырға ҡалдырылған урын.

[214] Унан алда: «Гафуров Марсель Абдрахманович», тип, һәм ул һыҙып ташланып: «Аллаяров Газим Закирович» тип ҡуйылған да ул да һыҙып ташланған.

[215] Был исем-фамилия һыҙып ташланып, «Аллаяров Г.З.» ҡуйылған, ләкин ул да һыҙып ташланып: «Гареев А.С.» тип төҙәтелгән.

[216] Тәүге «Гафуров М.А.», унан һуңғы «Аллаяров Г.З.» һыҙып ташланған.

[217] Был исем-фамилия һыҙып ташланып, «Аллаяров Г.З.» ҡуйылған.

[218] Был исем-фамилия һыҙып ташланып, «Асанбаев Н.В.» тип төҙәтелгән.

[YS1]

 

 

[YS3]

[YS4]