II. НА ЗАМЧЫШЧЫ.
Ноч. Старое замчышча ці так сабе палац — калісь, знаць, важны — сягоння напаўразвалены. На гзымсах паўзрасталі палын і крапіва; каля сцен дзікія ружы і акацыі памяшаліся з лазой і непрыветліва шалясцяць. Вокны і дзверы ўсе наглуха забіты тоўстымі яловымі дошкамі. Ганак (дзе і рэч адбываецца) каменны, на шасці слупах — па тры з кожнага боку. Пусткай, гніллём і зніштажэннем вее з усяго замчышча.
Сам
(падцікаецца к парадным дзвярам з тапаром у руках)
Колькі ўжо ночак, ах, колькі ўжо раз
Стукаўся ў гэтыя сцены, —
Вечна заходзіла штосці не ў час
Мне на дарозе нязменна.
Дзед мой нябожчык, калі уміраў,
Так гаварыў мне і тату:
Скарбы у лёхах замчышча схаваў
Хтось адзін вельмі багаты.
Трапіць жа можна ў ноч тую на след,
Як з іх спадае закляцце;
Толькі пары той не ведаў і дзед —
Трэба яе адгадаці:
Летам, увосень, зімою, вясной
Гэтыя пробую дзверы;
Штось адпіхае, штось кідае мной,
З рук выбівае сякеру.
(Закладае лёза тапара за дошку і мацуе.)
Чорны
(паяўляецца ля сцяны незаметна і хапаецца за сякеру)
Ты зноў сюды лезеш, няшчасны!
Ха-ха-ха! вось так навала!
Напрасна, мой мілы, напрасна
Зноў цябе немач прыгнала.
Не дам я да скарбаў дастацца,
Варту я моцна трымаю;
Хто важыцца з мною змагацца —
Помач я крэпкую маю.
Ці просьбай, ці грозьбай, ці стонам
Стукнешся ў гэту мясціну —
І ўсё на загубу: не ўлезеш да скону...
Ха-ха-ха! счэзнеш скацінай...
Сам
(адступае ад дзвярэй, тапор з лёскатам валіцца на ганкавы камень)
Так ужо ёмка тапор залажыў —
Меціўся дошку сарваці, —
Бач, як бы сілы ўсе свае збыў;
Млее рука, не спазнаці.
Хаты сваёй лягчэй зрушыць звяны,
Тут не йдзе ў лік і ахвота.
Спробую толькі з другой стараны,
Мо спрытней пойдзе работа.
(Закладае тапор таксама з другога боку дошкі.)
Ну, адрывайся, пракляты запор,
До жартаваці са мною!
Сілы, больш сілы! ах, каб цябе мор!
Зноў не пакратаць рукою.
Чорны
(выбіваючы зноў тапор)
Зубамі грызі, війся ў ранах,
Сэрцам бі ў камень, як звонам,
Крывёю парог злі цагляны,
Трупам тут ляж безгалоўным,
І з свету таго выглянь марай,
Знабам аплутаўшысь дружбай —
Удар перунамі з-пад хмараў, —
Я не пакіну тут службы.
Сам
(шукаючы тапара)
Дома ўжо нельга мне далей так жыць, —
Дом мой магілай халоднай;
Каменем поле сцюдзёным ляжыць,
Плёны змёў вецер халодны.
Марна пад кроквай ржавее каса,
Недзе ўчапіці нарога...
Толькі чырвоная ўсюды раса,
толькі к няўдачам дарога.
Гадзіны ўюцца вяроўкай ля ног,
Смокчуць кроў з жылаў піяўкі;
К Богу звярнуўся — маўчыць нема Бог,
Сцелючы ў пекле прылаўкі.
Людзі!.. Што людзі? Ці ёсць дзе між іх
Годны адзін хоць у людзі:
Мутасцю, трупам нясе ад усіх,
Пошасцей поўныя грудзі.
Чорны
Ха-ха-ха! жыць табе трудна,
Цесна, хоць свет так вялікі,
Й думцы з людзямі адлюдна,
Свойскае стала ўсё дзікім.
І долю ўжо як абязвечыў, —
Скарб цябе цягне закляты.
А колькі разоў ад мяне чуў:
Лезеш і тутка здарма ты.
Сам
(знаходзячы тапор)
Вось і тапор мой. К рабоце жывей!
Скарб дастаць мушу я гэты;
Ласкай павее тады ад людзей,
Неба і цэлага свету.
Замахваецца тапаром у самыя дзверы; Чорны зноў яго выбівае; Сам, абяссілены, валіцца на зямлю.
Чорны
Калі ж ты спагоніш ахвоту?..
Вянь павуцінай, травою;
Змяшайся з гразёю, з балотам,
Стукай аб мур галавою...
Вясёлкай табе скарб смяецца,
Вогнікам зводзе бліскучым...
(Сам мацуецца ўстаць.)
Што? Зноў табе, квольнік, здаецца,
Што сіл досыць маеш магучых,
Каб мяне тут паканаць, адалеці,
Вываліць дзверы ў замчышчы.
Не! Перш магілай на свеце
Станеш свайго пажарышча,
Пакуль сюды ўвойдзеш нязваны.
Кінь свае думкі, дзяціна.
Лепш чэрвем ад рана да рана
Ляж пад гнілою асінай.
Ха-ха-ха! і там жджы усходу,
Новага ўсходу — прынады;
Пішчы там, як каня ў пагоду,
Вый, як ваўкі на Каляды.
Сам
(шукае, поўзаючы на каленях, тапор)
Мусіць, змацуе гэтая глуш.
Эх ты, мой быт чалавечы,
Ўдзержаць сякеры і то ўжо не дуж, —
Корчацца ногі і плечы.
Як бы тапор ужо толькі знайсці
Ў гэтай пустошы заломнай...
Дзе ён? Дамоў без яго ж мне не йсці...
Як жа тут цёмна, як цёмна!
(Дастае з-за пазухі смолку.)
Маю на ўсякі прыпадак з сабой
Колькі смаляных падпалак,
Толькі запалкі...
(Мацае ў кішэнях.)
Ай, Божа ты мой!
Дома забыўся запалак.
(Шукае і знаходзіць вобмацкам тапор.)
Ну, ўжо і так разачок свой знайшоў...
(Прабуе пальцам лёза.)
Толькі аб камень збіў зубы,
Што ж? Так сягоння пойдзем дамоў, —
Вытачу заўтра, мой любы.
Эх, каб яшчэ ды папробаваць раз
Гэтых струхлеўшых запораў!
Вось і напаў бы у добры мо час...
Там, эй, ня знаў бы ўжо гора.
(З трудом устае і паглядае на дзверы.)
Чорны
Ты ўсё ўглядаешся ласа, —
Збыцца не можаш пакусы;
Дам я табе тут папасу,
Толькі гуляй без прымусу.
Сам
Ціха... Прыпомніў: ёсць мел у мяне.
(Знаходзіць за пазухай крэйду.)
Ўчора на мысль мне ўзляцела...
Чуў, што і поўнач тады не чапне,
Круг абвясці толькі ўмела!
(Садзіцца пасярод ганка — бокам к дзвярам — на кучы друзу і крэйдай абводзіць каля сябе круг.)
Вось мо цяпер і спазнаю усё,
Як знайсці к скарбу дарогу;
Ў поўнач тут, кажуць, сваё йдзе жыццё,
Толькі б не знацца трывогай.
Трэба хоць песню злагка зацягнуць, —
З песняй смялей, кажуць людзі;
Мыслі благія далей адлятуць,
Шорах так страшан не будзе.
(Пяе.)
Атуманіла ночанька цёмная
Нашы нівы і нашы сялібы
І ўсім песню пяе непрытомную,
Ў запацеўшыя звонячы шыбы.
Ва ўсе сцежкі блізкія, далёкія
Неспажыты ўплутаўся хвораст,
Сцяг-прысады стаяць адзінокія,
Агняцветны не выгляне пораст.
Не заходзіць, ідучы прысадамі,
Падарожны з далёкага краю;
З добрай весткай, з ласкавымі радамі,
Аб жыцці-нежыцці не спытае.
Не заходзіць ніхто к нам са светачам,
Як пажар, як агністае сонца,
Неразвейнага, вечнага свету чым
Аслабеўшай уліў бы старонцы.
Ходзім, блудзім, снуем без прыстанішча,
Адпраўляем старыя малітвы
На забытым самымі курганішчы,
Дзе спяць сведкі нявыйграных бітваў.
Адно ветрам асіны хістаюцца,
Дзе сном слава заснула нязваным,
Ды круччо на пажыву злятаюцца
Судзіць суд над жыццём закаваным.
Гэй ты, гэй! наша ночанька цёмная,
Завагніся ты сонца пажарам,
Распалі нашу долю заломную,
Не пракляццем, а божым будзь дарам!
(Перастаўшы пець.)
Нейкую кашу, бадай, не з дабром
Ліха ўжо, знаць, заварыла;
Свіст, бразгатня, тупаніна кругом.
Што за нячыстая сіла?!
Проста рабінава ночка прыйшла!
Жудасць — дзе вока не кіне...
Пацеры спробую, можа, імгла
Гэта шыпучая згіне.
Шэпча пацеры. Чорны свішча; з'яўляецца чалавек у лёкайскім уборы і, падаўшы жалезны саганок, знікае. Чорны запускае ў сярэдзіну саганка руку і, падымаючы адтуль жменю золата, падтрасае яго на далоні; грошы са звонам — як путаў жалезных — валяцца зноў у гаршочак; Чорны зноў іх адтуль бярэ і так усё перасыпае. Сярод ночнай цемры золата блішчыць чырванасмольным жудкім полымем і, як сыпецца, выдае, быццам плыве нейкая крывавая поліўка.
Чорны
Дзын-дзын-дзын, звіні, як жалеза,
Золата, звонка-званіста;
Звіні па жалезных нарэзах,
Дзын-дзын-дзын, звіні ў звон ірдзіста.
Звініце ў звон золата, лозы;
Сыкайце, гадзіны, з гнёздаў;
Звініце ў звон золата, слёзы;
Бліск свой гасіце вы, звёзды.
Вецер усільваецца. Словы Чорнага зліваюцца ў нейкую дзікую музыку з бразганнем грошай, шэлестам зараслей і скрыпам дошак забітых вакон і дзвярэй замчышча. З'яўляюцца — то з адной, то з другой стараны ганка — відмы; Чорны кідае кожнаму з іх па колькі чырвонцаў на зямлю, — касцятрупы хціва іх падбіраюць, падыходзяць к саму і цянююць навокал яго — то падбліжаючыся, то аддаляючыся ад абведзенага мелам круга.
<1-е відма>
Зноў ты, зноў — ты непакоіш
Наша царства-уладарства;
Зноў ламаці — думкі роіш —
Праўды нашай гаспадарства.
Вон адгэтуль, вон з парога!
Скарб пад нашымі замкамі.
Вон, якой прыйшоў дарогай:
Скарб пільнуе цемра з намі.
Хто закон наш не ўшануе,
Я здаўлю таго прынукай:
Абручом такім спаўю я,
Як вужакай, як гадзюкай.
2-е відма
Што тут робіш? Хто асмеліў
Падысці пад хорам гэты?
За праступ такі на дзеле
даць адказ свой мусіш мне ты.
Не на смешкі, не на жарты
Мы вартуем гэтых зломаў.
Скарб пад нашай схован вартай —
Не дадзім чапнуць нікому.
Вон адгэтуль назаўсёды!
І не важся ступіць кроку:
Ўсе выходы і уходы
Наша мае страж на воку.
А хто варты не ўшануе,
Я здаўлю таго прынукай:
Абручом такім спаўю я,
Як вужакай, як гадзюкай.
3-е відма
Зноў на скарб наш вочы лупіш,
Зноў прыбрыў з сваёй пустошы...
Здохнеш преш, чым к яму ступіш,
Тут не банк, мой ты харошы.
Сотні лет і сотні плечаў
З сотні ніў яго тут клалі,
А ты, відма чалавеча,
К яму зубы так аскаліў.
Вон адгэтуль! Маё дзела
Ў тым, каб скарбу не пакратаў.
Я ганю цябе, калелы,
Гэтым хорамам заклятым.
Хто граніц мне не ўшануе,
Я здаўлю таго прынукай:
Абручом такім спаўю я,
Як вужакай, як гадзюкай.
4-е відма
Скуль ты ўзяўся? Чаго хочаш?
Кім пасланы, кім пазваны?
Што з сякерай тут ламочаш —
Па скарб лезеш захаваны.
Псуці хочаш нам машыны
Нашай фабрыкі цямрычнай...
Вон адгэтуль! вон, скаціна,
З сваёй думкай неабычнай!
Вон адгэтуль! Тут крануці
Я нічога не дазволю:
Я ганю цябе акуццем
Гэтай хорамнай будоўлі.
Хто псуць фабрыку спрабуе,
Я здаўлю таго прынукай:
Абручом такім спаўю я,
Як вужакай, як гадзюкай.
5-е відма
Ці ты блёкату напіўся,
І залішне перамераў? —
Аж пад мур наш заваліўся
З сваёй востраю сякерай.
Не, не трапіў на пару ты,
Не туды прывёў бог шкляны...
Напаю цябе атрутай,
Аж патомак будзе п'яны.
Вон адгэтуль, покі цэлы!
Я ганю цябе законна:
Шкляным звонам, капляй белай, —
Царства нашага аслонай.
Хто звадзіць шынк наш спрабуе,
Я здаўлю таго прынукай:
Абручом такім спаўю я,
Як вужакай, як гадзюкай.
6-е відма
Ну, чаго сюды прыпоўз ты?
Ці табе не здаў хто рэшты?
Чаго лезеш горш каросты
І гішэфты мне псуеш ты?
Тут не гандаль, тут не крама:
Няма дзёгцю, няма солі...
Вон! Засядзь клапом пад трамай,
Шукай скарбу ў сваёй столі.
Вон адгэтуль! вон са скурай!
Я ганю цябе свячніцай:
Вечнай плесняй гэтых мураў,
Неспажытаю цямрыцай.
Хто гішэфты нам папсуе,
Я здаўлю таго прынукай:
Абручом такім спаўю я,
Як вужакай, як гадзюкай.
7-е відма
Дужа, дужа так нягодна;
Праў свянцоных не шануеш;
Гэтай подласцю выроднай
Сабе пекла прыгатуеш.
Скуль ты маеш дазваленне
Скарбам гэтым карыстаці?
Прэч адгэтуль безадменна!
Ціха сядзь у сваёй хаце.
Прэч ад нашага ўладарства!
Я ганю цябе павагай
Найвышэйшай земных царстваў!
Здрадай к свету, к цемры смагай.
Хто наш голас не ўшануе,
Я здаўлю таго прынукай:
Абручом такім спаўю я,
Як вужакай, як гадзюкай.
Чорны
(звонячы ўсё золатам)
Ўправа, ўлева, ўлева, ўправа
Аплятаці шчыльна, жвава
Абручамі ў знак, не ў знакі,
Як гадзюкі, як вужакі!
Відмы
(сплятаюцца за рукі і, як ланцугом, ачэпліваюць і кружацца навокал Сама)
Як гадзюкі, як вужакі,
Абручамі ў знак, не ў знакі
Аплятаці шчыльна, жвава
Ўправа, ўлева, ўлева, ўправа!
Чорны
(падымае і стукае аб саганок абломкамі муру)
Гэй, на вырай, гэй, на жніва!
Толькі спрытна, толькі жыва.
Ўлева, ўправа, ўправа, ўлева —
Па наспелыя пасевы!
Відмы
(расплятаючыся і збягаючы з ганка — кожнае ў сваю старану)
Па наспелыя пасевы —
Ўлева, ўправа, ўправа, ўлева!
Толькі спрытна, толькі жыва,
Гэй, на вырай, гэй, на жніва!
Сам
(папраўляе ямчэй у руках тапор)
Што за дзіва, што за сіла
Так свістала, скавытала,
Штось круціла, штось муціла,
Як вяроўкай, аплятала.
Відмы па хвілі варочаюцца ў тым самым парадку, але кожны валачэ з сабою — зачапіўшы пятлю за шыю — таварыша, які, астанаўліваючыся каля Чорнага, кідае яму ў саганок колькі медзякоў; пасля відма садзіць свайго таварыша на кругу каля Сама, канцом вяроўкі завязваючы рукі.
Таварыш 1-га відма
(кідаючы грошы)
Дзед і прадзед пахалі
Поле роднае тое,
А цяпер мне сказалі,
Што яно ўжо чужое.
З роднай выгналі хаткі,
Як бы ім што я шкодзіў...
Эх, нясу ўжо астаткі,
Бо за праўду мне ходзе.
1-е відма
(садзячы таварыша да Сама)
Вось таварыш для хаўруса,
Каб не брала больш пакуса...
Сядзьце ціха, сядзьце мірна,
Як мак з макам — так абшырна,
Як дамоўкі — так глыбока,
Як злом камня — так высока.
Сэрца шэптаў адчурайся,
З тапаром сваім сквітайся.
Як ні глянь сюды цікава —
Цемра тут закон і права.
Таварыш 2-га відма
Як жа, як я стараўся
Сабраць гэтых шалегаў, —
І ў калоды цягаўся,
І падзённа ў двор бегаў...
Сцьжа ціснецца к хаце,
Жыта ўжо ані жменькі, —
А тут кажуць аддаці
За шнурок свой вузенькі.
2-е відма
На, і ўчыцеся ахвоты
Шанаваць закляцця сплёты.
Сядзьце роўна і пакорна:
Як калоды — так праворна,
Як у пні клін — так свабодна,
Як дамоўкі — так выгодна.
Ад граніцы да граніцы
Страж мая тут — паляўніца.
Дум згасіце ўсе праявы:
Цемра тут закон і права!
Таварыш 3-га відма
Кабета
Ад усходу да ночы
Так йшла ў постаці звінна —
Смоллю пот лез у вочы,
Хоць круці — кашуліна.
А тут платы замного
Кажуць, хоць гэтак мала...
Наце! Што ж? ваша змога,
Наша дзе ні прапала.
3-е відма
(з насмешкай)
Вось табе падмога ў працы
Па скарб лезці у палацы,
Дабівацца ў валадарства
Цёмна-ночнага мацарства.
Сядзьце квола, асцярожна;
Гляньце там, тут, а трывожна, —
Як пыліны — так забыты,
Як атопкі — так прыбіту.
Ажані тапор з няславай —
Цемра тут закон і права!
Таварыш 4-га відма
Аднарукі
Як папраўдзе судзіці —
Мне належала б плата.
А тут кажуць плаціці
За якуюсь там страту.
Руку рвучы, машына
Сапсавалася, праўда,
Але ў чым жа я вінны,
Калі вінна прылада.
4-е відма
Ўсё да дружбы, ўсё да большай
Тваім думам збор вясёльшы.
Сядзьце роўна, жалязіста,
Мазаліста і крывіста;
Як дым гутні — так цягуча,
Як час векаў — так жывуча,
Як авечкі — гэтак дружна,
Як падмуркі — так натужна, —
Скарб не будзе тваёй стравай:
Цемра тут закон і права!
Таварыш 5-га відма
Так усё аплуцілі —
Не найсці ў свеце света,
І ўдабавак пусцілі
На пакусу звод гэты.
Ўзялі ўсё — дам апошкі:
Капля, кажуць, жалее;
Мо хоць трошкі, хоць трошкі
На душы прасвятлее.
5-е відма
Ўжо з пацехай ды вясёлай
К табе йду, мой ты дзябёлы.
Сядзьце шумна, як расохі,
Дурнап'ян, чартапалохі;
Як звон пляшак — неўгамонна,
Як сама кроў — так чырвона,
Як пагібель — так шчасліва,
Затуманьце ўсе парывы,
Каб не зводзіў скарб ласкавы...
Цемра тут закон і права!
Таварыш 6-га відма
Так аплуціў, ачмуціў,
Як чарвяк лісток вішні,
Хоць і знаю, што круціць,
Хоць і знаю, што лішне,
Мушу даць, хоць не штукі:
Змёў з тачка і паскрэбы;
Кажуць, лепшай прынукі
Не найсці — як патрэба.
6-е відма
На, і доўга не таргуйся,
І па скарб да нас не сунься.
Сядзьце ціха, сядзьце скрыняй,
Як бы мухі ў павуціне.
Як кароўка — гэтак дойна,
Як свая цень — так спакойна;
Гібка так — як валаконцы,
Так працэнтна — як чырвонцы, —
І па скарб не лезь аблавай:
Цемра тут закон і права!
Таварышы 7-га відма
Двое — старая кабета і падростак.
Кабета
Каб хаця ужо свечак
Як найболей разнеціў,
Каб аж мой чалавечак
На тым цешыўся свеце...
На імшу на «задушкі»...
За жывёлку таксама...
Падростак
За памершыя душкі
Майго таты і мамы.
7-е відма.
Для навукі, для прымеру,
Як паступкам знаці меру...
Сядзьце складна і прыкладна,
Непакратна і няздрадна;
Як фігуркі выразаны,
Як бібулы маляваны,
Як грыбы ў спляснелай глебе:
Вочы к небу, губы к небу!
Ўсе жыцця здушыце з'явы...
Цемра тут закон і права!
Чорны
(стукаючы абломкам цэглы па саганку з грашыма)
Ўправа, ўлева, ўлева, ўправа
Аплятаці шчыльна, жвава
Абручамі ў знак, не ў знакі,
Як гадзюкі, як вужакі.
Відмы зноў сплятаюцца між сабой за рукі, ачэпліваючы і кружачыся навокал Сама і пасаджаных пры ім звязаных таварышаў. Глуха-шмяліна гудзяць — не то пяюць; Чорны ў такт ім бразгае абломкам па саганку; скрыпяць дошкі; шалясцяць зараслі; вецер свішча ў шчылінах. Усё гэта зліваецца ў адну нейкую пякельна-шалёную мелодыю: нема толькі сядзіць Сам і яго таварышы на друзах замчышча.
Відмы
(у адзін голас)
Як гадзюкі, як вужакі,
Абручамі ў знак, не ў знакі
Аплятаці шчыльна, жвава
Ўправа, ўлева, ўлева, ўправа!
Раптам асвечвае ўсё замчышча пажарны бляск. Момант відмы астанаўліваюцца і дзіка, злавесна глядзяць: вочы іх крывёю наліты, зверскія, прагавітыя.
Чорны
(стукаючы абломкам па саганку)
Зноў, на вырай, зноў, на жніва,
Толькі спрытна, толькі жыва!
Ўлева, ўправа, ўправа, ўлева —
Па наспелыя пасевы.
Відмы расплятаюцца, кожнае бярэ за вяроўку — між галавой і рукамі — звязанага свайго таварыша і ў парадку, ў якім прыйшлі, сходзяць з ганка пад звон Чорнага грашыма.
Відмы
Па наспелыя пасевы —
Ўлева, ўправа, ўправа, ўлева.
Толькі спрытна, толькі жыва,
Гэй, на вырай, гэй, на жніва!
Чорны свішча. З'яўляецца і забірае саганок з грашыма той самы чалавек, што яго і прынёс.
Сам
(усхапіўшыся з месца)
Што за дзіва, што за сіла
Зноў круціла, зноў муціла?..
Скавытала і свістала,
Як бы путам аплятала, —
Ні то ў яве, ні спрасоння...
Што за ночка мне сягоння?!
Было цёмна, як у вуллі, —
Хоць бы ў вока пальцам ткнулі, —
А тут відна ў гэтых грудах,
Хоць лічы іголкі ўсюды.
(Углядаецца ў той бок, скуль б'е большы бляск.)
Што я бачу?.. Ці ж быць можа?
Гэта ж вёска!.. Божа!.. Божа!..
Жонка... дзіцё, бацька... матка...
Ах ты, хатка, мая хатка!
(Як шалёны, злятае з тапаром з ганка.)
Чорны
Ха-ха-ха-ха!..
Заслона
