Тарговицкая канфедэрацыя. Другі падзел Рэчы Паспалітай

Напачатку 1792 г. міжнароднае становішча Рэчы паспалітыя рэзка пагоршылася. Яшчэ падчас прыняцця Канстытуцыі 3 траўня стала вядома пра запланаваныя змены у палітычным курсе Прусіі, пра спробы берлінскага кабінета намацаць дамову з урадам Екацерыны II. Пруская дыпламатыя рабіла сваю падступную справу. Спачатку, як мы бачылі, ёй атрымалася дамагчыся таго, што Рэч паспалітая заняла відавочна варожую пазіцыю ў адносінах да Расіі; зараз, ашукаўшы свайго саюзніка, Прусія ішла на дамову з царскім урадам супраць Рэчы паспалітай. Усё гэта цалкам вызначылася напачатку 1792 г., калі Расія склала свет з пераможанай Турцыяй.

Зразумела, дамова паміж Расіяй і Прусіяй было магчыма толькі на аснове новай часткі Рэчы паспалітай. Для царызму гэта азна чала адмова ад яго старой праграмы ператварэння Рэчы паспалітай у сла бую і залежную ад яго краіну. Гэта адмова адзначыла правал палітыкі царызму ў польскім пытанні. Уздым рэвалюцыйнай і вызваленчай барацьбы польскага народа сарваў спробы царызму ператварыць Рэч паспалітую ў свайгопаслухмянагасатэліта. Не здолеўшы падпарадкаваць сваёй волі польскі народ, царызм звярнуўся да планаў часткі Рэчы паспалітай. Пытанне пра частку яе абмяркоўваўся ў пецярбургскіх урадавых колах ужо ў 1789-1790 гг. На канчатковае рашэнне царскага кіраўніц тва зноў уступіць на шлях часткі Рэчы паспалітай аказала ўплыў і складанае міжнароднае становішча. Варожасць Прусіі і Англіі (у 1790--1791 гг. становішча было такое, што можна было чакаць адкры таго англа-рускага канфлікту), на боку якіх выступала і дыпломація патрыётаў, вельмі турбавала царскі ўрад. Кацярына II аддавала перавагу ўгоду з Прусіяй за кошт Рэчы Паспалітай адкры тай барацьбе з Прусіяй і якая падтрымлівала яе Англіяй.

Збліжэнню царскай Расіі і юнкерскай Прусіі спрыялі іх агульныя рэакцыйныя інтарэсы. Царызм і берлінскі двор з нянавісцю сустракалі ўздым вызваленчай і рэвалюцыйнай барацьбы польскага народа і былі ў роўнай меры напалоханы рэвалюцыйнымі падзеямі ў Францыі. У ліпені 1792 г. урад Кацярыны II перапыніла дыпламатычныя адносіны з Францыяй. Агульны страх і нянавісць да рэвалюцыі паскорылі дамову царскай Расіі з мілітарысцкай Прусіяй. Новая частка Рэчы паспалітыя павінен быў аплаціць удзел Прусіі ў падаўшы- лении французскай рэвалюцыі. Англія, якая сваімі інтрыгамі пхала Рэч паспалітая да канфлікту з Расіяй, у гэты рашучы момант аддала перавагу застацца ўбаку.

Было зусім відавочна, што Рэч паспалітая будзе не ў стане аказаць сур'ёзны супраціў войскам Кацярыны II і Фрыдрыха-Вільгельма II. Эканамічны і палітычны ўздым апошняй траціны XVITI у., які назіраўся ў Рэчы паспалітыя, не быў настолькі значным, каб змяніць суадносіны сіл паміж Рэччу паспалітай і яе суседзямі. Толькі абапіраючыся на рэвалюцыйны ўздым народных мас, толькі заклікаўшы да зброі прыгоннае сялянства і гарадскія масы, можна было выратаваць у гэты момант краіну ад замежнага заняволення. Барацьба за нацыянальную незалежнасць пры гэтым непазбежна павінна была перарасці у аграрную рэвалюцыю, у сялянскую вайну. У Рэчы Паспалітыя не апынулася такой палітычнай сілы, якая змагла б узначаліць рэвалюцыйны выступ народных мас. Панавальны клас Рэчы паспалітыя на гэта пайсці не мог. Ён баяўся свайго народа больш, чым іншаземных войскаў.

Перспектыва рэвалюцыі пудзіла не толькі рускі царызм і прускіх абшарнікаў, не толькі адкрыта рэакцыйныя сілы ў самай Гаворцы Пасп літай, але і кіраўніцтва патрыётаў. Ушчэмленыя ж рэформамі чатыро хлетнего сойма рэакцыйныя польскія магнаты, аб'яднаныя ў стара-шляхоцкую партыю, рыхтавалі згубу Рэчы Паспалітыя. Здрада падгатаўлялась імі задаўга да таго, як са зброяй у руках змаглі выступіць царская Расія і юнкерская Прусія. Ваенная камісія сойма, на чале кота-рой стаяў гетман Браніцкі, свядома сабатавала справу стварэння сто-тысячнага войска, наўмысна здымала з меж войска і адводзіла ва ўглыб краіны, каб адкрыць фронт іншаземным сілам. Супраць магнацка га сабатажу і здрады ўрад не прымаў ніякіх мер.

Неўзабаве правадыры стара-шляхоцкай партыі змаглі перайсці да прамога бун ту супраць Рэчы Паспалітай. Ужо ў сярэдзіне 1791 г. у Расію выехалі Щенсный Патоцкі і Жевускі. Пасля да іх далучыўся Браніцкі. У Пецярбургу пры непасрэдным удзеле Кацярыны II быў выпрацаваны план рокаша. У яго падрыхтоўцы актыўны ўдзел прымала рымская курыя, якая дзейнічала праз свайго нунцыя ў Варшаве і агентаў "кангрэгацыі прапаганды веры", якія ўвайшлі ў зносіны з кіраўнікамі стара-шляхецкай партыі. Кангрэгацыя ўдзельнічала ўжо ў складанні першапачатковага плану рокаша ў траўні 1790 г., затым прадстаўнік кангрэгацыі сумесна з Патоцкім і Жевускім вёў перамовы ў Пецярбургу. У самай краіне папская нунцыатура разгарнула бурную дзейнасць, гуртуючы лагер супернікаў рэформаў.

Услед за якія перайшлі мяжу царскімі войскамі на тэрыторыю Рэчы паспалітыя ўступілі пецярбургскія змоўшчыкі і 14 траўня 1792 г. у мястэчку Таргавіце абвясцілі загадзя складзены акт канфедэ рацыі, у якім гаварылася, што канфедэрацыя складаецца супраць Кан стытуцыі 3 траўня, у імя абароны каталіцкай рэлігіі, у абарону роўнасці ўсёй шляхты і захаванні цэласнасці меж Рэчы Паспалітай і рэспубліканскаго ладу кіравання. 25 чэрвеня 1792 г., пасля таго як царскія войскі ўступілі ў Вільнюс, Шымонам Кассакоўскім была арганізавана аналагічная Таргавіцкай канфедэрацыя ў Літве.

Царскім войскам, нягледзячы на выяўленае польскімі салдатамі гераічнасць, параўнальна хутка атрымаўся зламаць супраціў слабога яшчэ польскага войска, тым больш што магнаты і шляхта, прыхільнікі таргавічан, самі пераходзілі на іх бок, усімі мерамі зрывалі абарону краіны. У той час як усюды гнездавалася здрада, урад не зрабіў нічога для таго, каб спыніць здрадлівыя дзеянні прыхільнікаў Таргавіцы. Толькі з боку гарадскіх нізаў Варшавы сустрэлі яны суровы адпор.

Пад ціскам варшаўскіх мас, якія дэманстравалі пад вокнамі высокапастаўленых здраднікаў, кароль пайшоў на ўстанову адмысловага суда для разбору справы пра здраду. Суд гэты, аднак, фактычна бяздзейнічаў. Толькі просты народ выяўляў сапраўднае імкненне змагацца за незалежнасць радзімы. Разумелі гэта і таргавічане, якія, мяркуючы па іх маніфестах, больш за ўсё баяліся выступы сялянства.

Карціну ўсеагульнай здрады магнатаў і шляхты дапоўніла здрада караля Станіслава Аўгуста, які далучыўся да Таргавіцкой канфедэрацыі і аддаў загад войска спыніць супраціў. З гэтага моманту вайна фактычна скончылася. Ратуючыся ад пераследу, кіраўнікі патрыятычнай партыі эмігравалі. Варшава была занята царскімі войскамі. Таргавіцкая канфедэрацыя святкавала перамогу. Канстытуцыя 3 траўня была адменена. Разам з ёю мяшчанства страціла ўсе правы, якія яму атрымалася атрымаць у перыяд Чатырохгадовага сойма.

Але імпрэза таргавічан было кароткачасовым. Падрыхтаваўшы ваенны разгром Рэчы паспалітыя, яны падрыхтавалі і другая яе частка. 13 студзеня 1293- т. Расіяй і Прусіяй быў падпісаны акт другой часткі Рэчы паспалітай. Неадкладна ўслед за тым прускі пасланец уручыў канцлеру Малахоўскому ноту з паведамленнем пра ўступ прускіх войскаў у межы Рэчы паспалітыя. Здрадлівы напад Прусіі выклікала толькі нямоглы пратэст таргавічан.

17 чэрвеня 1793 г. у Гародню адкрыліся паседжанні апошняга сойма Рэчы паспалітай. Каб здушыць супраціў апазіцыі і прымусіць сойм пагадзіцца з часткай, рускім пасланцам Сіверсам былі ўжыты ваенны ціск і рэпрэсіі супраць дэпутатаў. 17 жніўня сойм ратыфікаваў дамову з Расіяй пра частку. 23 верасня 1793 г., пры ўсеагульным маўчанні (ніхто з дэпутатаў не ўзяў словы), было заяўлена пра ратыфікацыі дамовы з Прусіяй. Па другой частцы да Расіі адышлі Беларус -гэта і Правабярэжная Ўкраіна. Прусія захапіла спрадвечныя польскія землі -- Гданьск, Торунь і значную частку Вялікай Польшчы.

Выбітны дзеяч польскага нацыянальна-вызваленчага руху, Тадэвуш Касцюшка нарадзілася 4 лютага 1746 г. у Заходняй Беларусі ў сярэднепаместнай шляхоцкай сям'і. Адукацыя Касцюшка атрымала ў кадэцкім корпусе і як адзін з лепшых яго выпускнікоў быў накіраваны у 1770 г. у Францыю. Чатыры гады, праведзеныя ў Францыі, згуляй значную ролю ў фармаванні светапогляду маладога польскага афіцэра: ён шырока азнаёміўся з прагрэсіўнымі тэорыямі французскіх матэрыялістаў.

Вярнуўшыся на радзіму, Касцюшка не хавала сваіх свабодалюбных поглядаў, свайго абурэння антынацыянальнай палітыкай продажных магнатаў, якая прывяла да часткі Рэчы паспалітай Прусіяй, Аўстрыяй жа царскай Расіяй. У выніку адзін з найболей утвораных і здольных афіцэраў у Польшчы быў прымушаны шукаць заробку як хатні вучы-тэль. У 1776 г. Касцюшка адправілася за акіян, дзе браў удзел у вызваленчай барацьбе амерыканскіх асад супраць Англіі.

Сем гадоў ваявала Касцюшка ў шэрагах амерыканскага войска. Яго ваеннаму таленту былі абавязаны неспрактыкаваныя амерыканскія паўстанцкія атрады адной са сваіх першых і найважных перамог - у бітве пры Саратоге ў 1777 г. Вайну за незалежнасць ЗША Касцюшка скончыла як генерал і які заваяваў шырокую вядомасць вайскавод. Перакананы рэспубліка нец, прыхільнік дэмакратычнага ладу, Касцюшка актыўна дапамагала нараджэнню маладой буржуазнай рэспублікі. Дэмакрат і гуманіст, Касцюшка аддала ўсю сваю маёмасць у ЗША - узнагароду за шматгадовыяваенныя тру ды - на справу вызвалення неграў-нявольнікаў.

У 1784 г. Касцюшка вярнулася на радзіму. Рэакцыйныя кіраўнікі Рэчы паспалітыя баяліся яго дэмакратычных перакананняў.

Засудзіўшы палітыку дзяржаў-захопнікаў і затаўраваўшы імем здраднікаў удзельнікаў Таргавіцкай канфедэрацыі, "Акт паўстання" аб'яўляў пра тое, што жыхары Кракаўскага ваяводства аб'ядналі свае сілы для таго, каб выгнаць з меж Рэчы паспалітай замежныя войскі, аднавіць яе ранейшыя межы, ліквідаваць тыранію чужынцаў і здраднікаў. Галоўным начальнікам паўстання быў абвешчаны Касцюшка. Пры ім стваралася Вышэйшая нацыянальная рада.

Чальцы Рады прызначаліся начальні камі паўстанні. У функцыі Рады ўваходзіла ведаць фінансамі, праводзіць набор рэкрут, вырабляць закуп зброі, весці замежныя зносіны. Для правядзення ў жыццё ўказанняў начальніка паўстання і Вышэйшай нацыянальнай рады была створана Выканаўчая камісія Кракаўскага ваяводства. Разборам спраў пра здраду павінен быў займацца адмысловы крымінальны суд, чальцы якога прызначаліся Вышэйшэй нацыянальнай радай. У той жа дзень, 24 сакавіка, Касцюшка выдала мані фесты, звернутыя да войска, насельніцтву, духавенству і асобна да жонак.

Касцюшка паспрабавала дыпламатычным шляхам забяспечыць нейтралітэт Аўстрыі. У гэтых мэтах, яшчэ знаходзячыся ў Кракаве, ён уступіў у зносіны з Вэберам, "кашталянам памежных абласцей яго імператарскай вялікасці", і абяцаў яму, што паўстанцы не будуць парушаць аўстрыйскія межы.

Як гэта вынікае з "Акту паўстання", кіраўніцтва паўстаннем імкнулася вярнуць Рэчы Паспалітыя ўкраінскія і беларускія землі, уз’яднаныя з Расіяй. У гэтым стаўленні палітыка шляхоцка-буржуазнага блока працягвала палітыку магнатаў і шляхты Рэчы паспалітай да частак і шкодзіла інтарэсам вызваленчай барацьбы польскага народа.