Трэці падзел Рэчы Паспалітай

Прыгнечанне паўстання 1794 г. прывяло да поўнай ліквідацыі Рэчы паспалітай.

Сур'ёзныя супярэчнасці падзялялі лагер якія акупавалі тэрыторыю Рэчы паспалітыя дзяржаў. Расія і Аўстрыя не жадалі дапусціць уси - ления Прусіі, якая імкнулася захапіць амаль усе польскія землі. Непасрэдна прадметам спрэчкі стаў Кракаў. Аўстрыйскія прэтэнзіі на Кракаў былі падтрыманы Расіяй. Дамова паміж Аўстрыяй і Расіяй пра частку Рэчы паспалітай быў падпісаны 3 студзеня 1795 г. Перад тварам якія аб'ядналіся Расіі і Аўстрыі Прусія змушана была адступіць. Пасля працяглага гандлю яна, нарэшце, 24 кастрычніка 1795 г. падпісала дамову пра частку.

І па трэцяй частцы Расія не захапіла нічога з па-этнаграфічнаму польскіх земляў. Да пі адышлі Літва, Курляндыя, заходнія раёны Беларусі і заходняя частка Валыні. Аўстрыя захапіла малопольские землі з Люблінам і Кракавам. Асноўная частка польскіх земляў была захоплена Прусіяй. Варшава таксама засталася за ёй. 25 лістапада 1795 г. Станіслаў Аўгуст падпісаў акт пра адрачэнне ад польскага пасаду К. Маркай Ф. Энгельс. Соч., т. 4, 2- е изд., - С. 490..

Імкнучыся канчаткова замацаваць ліквідацыю Польскай дзяржавы і выпрабоўваючы недавер адзін да аднаго, манархі Расіі, Аўстрыі і Прусіі склалі ў 1797 г. дадатковую канвенцыю, абавязаўшыся не ўключаць у свае тытулы назвы ці пазначэнні Польскага каралеўства. Кон- венция 1797 г. канчаткова ліквідавала польскае грамадзянства і за- прещала валоданне нерухомай маёмасцю ў розных частках разде -леннай Рэчы паспалітай.

Уз'яднанне большасці ўкраінскіх земляў і ўз'яднанне ўсіх беларускіх земляў у рамках Расійскай імперыі аб'ектыўна адпавядала інтарэсам украінскага і беларускага народаў. Аб'ектыўна прагрэсіўнай з'явай і для літоўскага і для латышскага народаў было пры-злучэнне іх да эканамічна больш развіты, чым Рэч паспалітая, Расіі.

Аднак не інтарэсамі народаў кіраваўся ўрад Кацярыны II. Палітыка рускага царызму была захопніцкай і пераследвала контррэвалюцыйныя мэты. Часткі Рэчы паспалітыя і інтэрвенцыя супраць французскай рэвалюцыі рэакцыйных рэжымаў Прусіі, Авст - рии і Расіі -- гэта былі звёны аднаго ланцуга. Часткі былі рэакцыйным актам. Царызм нясе поўную гістарычную адказнасць за захоп Прусіяй і Аўстрыяй карэнных польскіх земляў, за рэжым жорсткага нацыянальнага прыгнёту, усталяваны ў апошняй траціне XVIII у. над польскім народам і часткай заходнеўкраінскага насельніцтва ў аўстрыйскай і прускай манархіях. Без царызму часткі Рэчы паспалітыя і ликвида - ция незалежнасці польскай дзяржаўнасці былі б немагчымыя. Толькі пры дапамозе царызму Прусія і Аўстрыя змаглі падзяліць паміж сабой польскія землі. Разам з тым часткі Рэчы паспалітыя былі резуль - татом правалу захопніцкай палітыкі царызму ў Польшчы, якая ставіла мэтай ператварэнне яе ў залежную, слабую і адсталую краіну -- буфер на заходніх межах царскай імперыі. Польскі народ знайшоў у сабе сілы сарваць гэтыя планы царызму. Толькі злучаныя высілкі трох феадальна-абсалютысцкіх рэжымаў апынуліся ў стане атрымаць у гэты момант перамогу над вызваленчым і рэвалюцыйным рухам польскага народа. Гэта перамога феадальна-абсалютысцкіх рэжымаў была реакцион - ным з'явай яшчэ і таму, што яна палітычна ўмацавала ўжо разла - гавшийся ў Польшчы феадальны грамадскі лад.4. Кареев Н. Польскія рэформы XVIII у. - Спб. 1890. II, - С. 183.

Незлічоныя пакуты прынеслі часткі польскаму народу. Цяжкія палітычныя наступствы мелі яны і для агульнаеўрапейскага развіцця першай паловы XIX у. "На чым зиждется першым чынам сіла рэакцыі ў Еўропе з 1815 г., збольшага нават з часу першай французскай рэвалюцыі?" -- пытаў Энгельс і адказваў: "На руска-пруска-аўстрыйскім Святым звязе. А што аб'ядноўвае яго? Частка Польшчы, з якога ўсе тры саюзніка здабываюць карысць.

Расколіна, якую ўсе тры дзяржавы правялі праз Польшчу, з'яўляецца ланцугом, якая прыкоўвае іх адзін да аднаго; сумеснае рабаванне звязала іх сувяззю салідарнасці" К. Маркс і Ф. Энгельс. Соч., т. VI, - С. 382..

Ліквідацыя Польскай дзяржавы здзяйснялася ў перыяд, калі працэс кансалідацыі польскай нацыі ўжо далёка прасунуўся, і ў сілу гэтага сустрэла моцны супраціў, выклікала да жыцця польскі нацыянальны рух.

Ліквідацыя Польскай дзяржавы была для польскага народа не толькі цяжкім нацыянальным зневажэннем, не толькі параніла националь - ною добрая якасць, яна ставіла польскі народ ва ўмовы цяжкага нацыянальнага прыгнёту, пры якім саромелася і душылася развіццё польскай нацыянальнай культуры, ажыццяўлялася гвалтоўная германізацыя (а пасля пераходу ў 1815 г. часці польскіх земляў пад уладу царскай Расіі -- і русіфікаванне), дэнацыяналізацыя польскага народа. На прыкладзе адрынутых у сярэднія вякі польскіх заходніх земляў польскі народ добра ведаў, што абяцае яму знаходжанне пад уладай германскіх дзяржаў, першым чынам Прусіі. Гэта была найсур'ёзная пагроза самаму нацыянальнаму існаванню польскага народа, пагроза, на якую якая фармавалася польская нацыя адказала барацьбой, нацыянальным рухам. Сіла гэтага руху была так вялікая, што, нягледзячы на ўсю жорсткасць, з якой іншаземныя асімілятары больш ста гадоў раздзіралі польскую нацыю, ім не толькі не атрымалася дэнацыяналізаваць захопленыя імі ў канцы XVIII у. польскія землі, але і не атрымалася перашкодзіць распаўсюду польскага нацыянальнага руху на адарваныя шмат ве -падкопаў раней польскія заходнія і паўночныя землі.

Напружанасць польскага нацыянальнага руху вызначалася таксама тым, што польскі народ у выніку частак Рэчы паспалітай не толькі апынуўся прыгнечаным, але і быў рассечаны. Нацыянальнае вызваленне і ўз'яднанне ў незалежнай дзяржаве ўсіх частак польскай нацыянальнай тэрыторыі стала адным з жыццёва важных умоў для развіцця польскай нацыі.

Падзенне Польскай дзяржавы не было раптоўным, адначасовым актам -- яно склала цэлы перыяд у гісторыі Польшчы, на працягу кота-рога ясна якая вымалёўвалася перспектыва страты нацыянальнай незави - симости, звядзенні на становішча прыгнечанага і рассечанага народа выклікала пачуццё гарачага пратэсту, будзіла волю да супраціву, уско - ряла працэс умацавання нацыянальнай самасвядомасці польскага народа.

У сілу тых жа самых гістарычных умоў, якія выклікалі да жыцця польскі нацыянальны рух яшчэ да поўнага завяршэння працэсу сфармавання польскай нацыі, яно паўстала як рух, кіраванае шляхоцкімі рэвалюцыянерамі.

У перыяд узнікнення нацыянальнага руху польскае грамадства яшчэ не стала капіталістычным. На чале гэтага руху ў апошнія дзесяцігоддзі XVIII у. апынулася обуржуазивавшаяся частку паную- щего класа феадалаў. Якая нараджалася польская буржуазія хоць і пры- няла ўдзел у нацыянальна-вызваленчым паўстанні 1794 г. па была яшчэ занадта слабой для таго, каб узначаліць гэты рух. Па існа- ству яна і не спрабавала дамагчыся гэтага. Як гэта было з маладой буржуазіяй і іншых краін на яе першых кроках, польская буржуазія ў асноўнай сваёй масе яшчэ не выступала супраць дваран. Яна прызнавала дваранства рука-якая водзіць сілай грамадства і ішла за ім у што ўзнікае нацыянальным руху. Нягледзячы на тое, што на чале польскага нацыянальнага движе - ния апынуліся шляхоцкія рэфарматары, якія ішлі на ўсталяванне блока з гарадской буржуазіяй, рух гэта аб'ектыўна вырашала прагрэсіўныя задачы буржуазнай нацыянальна-вызваленчай барацьбы. Незалежнасць Польшчы была важнай умовай хуткага развіцця ў краіне капиталисти - ческих адносін, хуткага завяршэння працэсу адукацыі буржуаз -ный нацыі.

Але кіраўнічы шляхоцкі лагер паўстання скоўваў развіццё і пашырэнне нацыянальнага руху, душыў якое зарадзілася яго левае, дэмакратычнае, плебейска-сялянскае крыло і тым самым падрываў унутраныя сілы нацыянальнага руху.5. Ивашкевич В. І. Народны рух у Польшчы напярэдадні паўстанні 1794 г. Уч. зап. Ленінградскага Дзярж. Ун -тая. Т. 194 20.1955, - С. 15.

Праводжаная шляхтай праграма барацьбы за аднаўленне феадальнай Рэчы паспалітай не магла прыцягнуць на бок шляхоцкага руху шырокія масы польскага сялянства. Для ўкраінскага ж, беларускага і літоўскага сялянства ажыццяўленне гэтай праграмы азначала б поўную рэстаўрацыю нацыянальнага прыгнёту. Шырокага сялянскага руху баяліся і самі шляхоцкія паўстанцы. Яны не жадалі звяза з сялянствам і гарадскімі нізамі. Усярэдзіне краіны яны не ішлі далей звяза буйнай гарадской буржуазіяй, а свае планы аднаўлення Рэчы паспалітай будавалі галоўным чынам ды выкарыстанні міжнародных супярэчнасцяў, у тым ліку супярэчнасцяў паміж дзяржавамі -- удзельніцамі частак. Адарванасць шляхоцкіх рэвалюцыянераў ад працоўнага народа вызначыла няўдачу польскага нацыянальна-вызваленчага руху ў канцы XVIII -- першай траціны XIX у.

Падводзячы вынікі, можна зрабіць выснову, што ўнутрыпалітычнае і эканамічнае паслабленне Рэчы паспалітыя ў XVII - XVIII у.у. прывяло да тэрытарыяльнага перадзелу краіны. Наступствамі трох частак Рэчы паспалітай з'явілася страта цэласнасці і незалежнасці і спыненне існавання Рэчы паспалітай як дзяржавы.

ЗНЯВОЛЕННЕ

Ў непасрэднай сувязі з развіццём капіталістычных адносін адбываўся складаны працэс адукацыі польскай буржуазнай нацыі. Культурны і палітычны ўздым канца XVIII у., уздым нацыянальна-вызваленчага руху, які прывёў да паўстання 1794 г. пад кіраўніцтвам Т. Касцюшкі, адлюстроўваў гэты працэс. У Польшчы, як і ў іншых краінах Усходняй Еўропы, працэс складання людзей у нацыі працякаў у рамках змяшанай шматнацыянальнай дзяржавы, у той час як на захадзе Еўропы адукацыя нацый ішло паралельна з адукацыяй самастойных нацыянальных дзяржаў.

Працэс адукацыі польскай буржуазнай нацыі пачаўся ва ўмовах існавання Рэчы паспалітай. дзе палякі былі панавальнай народнасцю. Становішча рэзка змяні-лось пасля 1794 г., калі Польская дзяржава была знішчана і палякі сталі прыгнечанай, адціснутай народнасцю.

Іншай важнай асаблівасцю працэсу адукацыі польскай буржуазнай нацыі было тое, што ён з самага пачатку і да канца адбываўся на землях, не якія ўваходзілі ў склад адной дзяржавы. Значная частка польскіх земляў яшчэ да частак была захоплена Прусіяй. У канцы XVIII у. польскія землі, якія ўваходзілі ў склад Рэчы паспалітыя, былі падзелены паміж Прусіяй і Аўстрыяй. У XIX у. польскія землі яшчэ раз былі перадзелены і апынуліся пад уладай трох дзяржаў -- Расіі, Прусіі і Аўстрыі. Зразумела, усё гэта не магло не аказаць істотнага ўплыву на ход працэсу адукацыі польскай нацыі.

Такія элементы нацыі, як адзіная мова, тэрыторыя, культурная агульнасць і т. д., утвараліся паступова на працягу эпохі феадалізму. Польская мова прайшла агульны для ўсіх нацыянальных моў шлях развіцця ад моў народнасцяў да моў нацыянальным. Гісторыя польскай мовы з'яўляецца неад'емнай часткай гісторыі польскага народа, творцы польскай мовы.

Пад агульнасцю тэрыторыі марксісцка-ленінскае вучэнне разумее не дзяржаўную агульнасць, а наяўнасць суцэльнай тэрыторыі, кампактна заселенай адной народнасцю ці адной нацыяй. Адсутнасць дзяржаўнай агульнасці, т. е. частка агульнай нацыянальнай тэрыторыі дадзенай нацыі паміж рознымі дзяржавамі, не выключае магчымасці фор- мирования нацыі. Гэта мае надзвычай істотнае значэнне ў гісторыі фармавання польскай нацыі.

Агульнасць польскай тэрыторыі вызначалася тым, што польскі народ адзінай масай, не падзеленай ка - кими -або натуральнымі перашкодамі ці инонациональными абласцямі, засяляў тэрыторыю паміж Балтыйскім морам і Карпатамі, паміж Одрой і Бугам. Тэрыторыя, займаная польскім народам, падчас гісторыі не заставалася нязменнай. Так, у яе склад увайшлі некаторыя вобласці, раней населеныя літоўцамі ці ўсходнімі славянамі (Мазурское Паазер'е, Падляшша, Холмшчына, раёны Санока і Перемышля), са складу польскай тэрыторыі на некалькі стагоддзяў былі выдраны некото - рые гвалтоўна германизованные вобласці (Ніжняя Сілезія, Заходняе Памор'е), аднак гэтыя змены на памежжа, польскай тэрыторыі ніколі не руйнавалі яе адзінствы.

У той жа час у склад польскай нацыянальнай тэрыторыі ніколі не ўваходзілі шырокія вобласці, захопленыя польскімі феадаламі на ўсходзе, вобласці, населеныя ўкраінцамі, беларусамі і літоўцамі. Нацыянальнае аблічча тэрыторыі вызначае не панавальны клас, а якія працуюць класы. І гэтак жа як пад уладай нямецкіх абшарнікаў і нямецкіх капіталістаў Верхняя Сілезія, Вармия і Мазуры, населеныя польскімі сялянамі і польскімі працоўнымі, не пераставалі быць часткай польскай нацыянальнай тэрыторыі, так і Літва, Беларусь, Украіна, знаходзячыся пад уладай польскіх абшарнікаў, не пераставалі быць нацыянальнымі тэрыторыямі літоўскага, беларускага і ўкраінскага народаў.

Такім чынам, і агульнасць тэрыторыі польскага народа была ў наяўнасці задаўга да другой паловы XVIII -- пачала XIX у.

Сярод характэрных асаблівасцяў нацыі агульнасць эканамічнага жыцця, эканамічная злучанасць фармуецца, як правіла, у апошнюю чаргу. Менавіта яна сваім з'яўленнем завяршае які ішоў паволі працэс фармавання элементаў нацыі, сцягвае раз'яднаныя да гэтага часткі народа ў адно нацыянальнае цэлае.

У Польшчы менавіта ў другой палове XVIII у. сталі развівацца буржуазныя сувязі, разгарнуўся працэс канцэнтрацыі мясцовых рынкаў. Які фармуецца нацыянальны рынак складаўся пры гэтым не толькі на польскіх землях, што знаходзіліся ў складзе Рэчы паспалітай, але і на палітычна раз'яднаных з ёю заходніх землях, як адарваных у канцы XVIII у. (напрыклад, Усходняе Памор'е), так і на захопленых значи -нацельна раней (Сілезія).