Чектермен есеп айырысу есебіЕсеп айырысудың келешегі зор нысаны ретінде чектермен есеп айырысуды айтуға болады.Чек банк клиентінің (чек берушінің) банкке ақша қаражатын өз шотына алушы (чек ұстаушы) шотына аудару туралы арнайы банкте жазылған жазбаша тапсырмасын білдіретін бағалы қағаз болып табылады. Батыс тәжірибесінде чек кімнің есебіне жазылғандығына байланысты бірнеше түрге бөледі: - арнайы – тек осы кісіге төлеңіз; - ордерлік – осы кісіге немесе оның бұйрығы бойынша төлеңіз; - ұсынушы – ұсынушыға төлеңіз. Ордерлік чек – ұстаушыға индоссамент – жолдау жазу көмегімен басқа тұлғаға ақшаны алу құқығын ұсынуға мүмкіндік береді. Индоссаменттің 4 түрі қарастырылады: - банктік индоссамент.Чек ұстаушы чектің сыртына өз қолын қояды, оның нәтижесінде чек ұсынушы құжаты болып табылады және әрбір заңды иесі ол бойынша банктен ақша алады.; - атаулы индоссамент.Ұстаушы чек сыртына өз қолын қояды және чек бойынша ақша алу құқын алатын тұлға атын жазады. - мақсатты индоссамент.Чек ұстаушы чек сыртында чекті басқа тұлғаға ұсыну мақсатын көрсетеді және чек бойынша ақша алу мүмкіндігін шектейді; - айналымсыз индоссамент.Егер чекті ұстаушы чек төленбеген жағдайда арыз жасау мүмкіндігін болдырмауы немесе шектеуді қаласа, индоссамент мәтінінде «айналымсыз» деген сөзді қолданады. Әр елде чек мазмұны бірыңғай. Заңды құрамында мыналар белгіленеді: - «чек» сөзі; - анықталған соманы төлеу бойынша шартсыз міндеттемесі; - банк трассат; - төлем орны; - шығаорылған орны және күні; - трассант қолы. Коммерциялық құрамы: - чек нөмірі; - трассат шотының нөмірі; - трассат банктің коды; - чек сомасының санмен қайталануы; - бенефициар; - кодтау желісі. Біздің республикамызда чекті қолдану 2002 жылы 13 мамырда ҚРҰБ Басқармасы бекіткен Қазақстан аумағында чектерді қолдану Ережесімен реттеледі. Чек беруші мен чек беруші банктің арақатынасы чекті қолдану туралы келісіммен реттеледі.Чектерді қолдану туралы келісім жасалмастан бұрын Банктер чектермен операция өткізу бойынша банктік қызмет тарифтері туралы ақпарат алуға клиенттер құқығын және чектерді қолдану туралы келісімнің міндетті шарттарын қамтамасыз етуге тиіс. Бұл келісімде көрсетілген негізгі деректемелер төмендегідей: - чек кітапшасындағы чек бланктерінің саны және олардың қорғалу дәрежесіне қойылатын талаптар туралы мәліметтер (чек беруші банкі чек бланкісінің және чек кітапшасының үлгісін өз еркімен бекітуге құқылы); - чектерді дұрыс толтыру талаптары, атап айтқанда: - чек бланктерінің реттік нөмірін сақтау; - чек сомасын санмен және жазып көрсету (жазылатын сома жолдың ең басынан басталуға тиіс, теңге сөзі жазып көрсетілген сомадан кейін бос орын қалдырмауы тиіс, тиын сөзі чекте көрсетілмейді); - «бұйрық бойынша төлеңіз» деген сөздерден кейінгі бағанада чек жазып берілетін адамның аты-жөні немесе заңды тұлға атауы көрсетіледі; - чек жазып берілген күннің қойылуы (күні және жылы – санмен,айы жазумен); - чек берушінің қолының қойылуы және заңды тұлға үшін мөрдің басылуы, олар чек берушінің (жеке тұлғалар үшін)немесе чек беруші чек кітапшасына ие болуға өкілеттілік берген тұлғаның қолының және мөр-таңбасының (заңды тұлғалар үшін(үлгісі құжаттағы үлгіге сәйкес болуы тиіс; - чектің түбіртегінде операция жасалғанға дейінгі сома қалдығының, чек сомасының және чек кітапшасы бойынша жаңа қалдықтың көрсетілуі (қалдық санмен және жазумен) беріледі, сондай-ақ чек жазып берілген күн және чек берушінің немесе чек кітапшасына ие болуға өкілетті тұлға қолы және чек берушінің мөрі (заңды тұлғалар үшін) қойылады; - Чекпен жасалған кездегі чек берушінің банкі мен чек беруші арасындағы өзара төлемдер тәртібі; - Чек кітапшасын қолдану мерзімдері; - Чек берушінің чектің қолданылмаған бланктеріне бақылау жасауды қамтамасыз ету тәртібі; - Чек беруші банктің төленген чектерді есепке алу тәртібі; - Чек берушінің жоғалған немесе ұрланған чектер, чек кітапшалары, чекке қол қоюға өкілеттілігі бар тұлғалар құрамының (заңды тұлғалар үшін) өзгеруі туралы чек берушінің банкті хабардар ету тәртібі; - Чек беруші банктің чектермен операция жүргізу жөніндегі қызметін чек берушінің төлеуі жөніндегі шарттары; - Чек беруші банкке чектің қолданылмаған бланктерінің чек берушінің қайтару тәртібі; - Чек беруші мен чек берушінің банкі қатынастарына талап қою тәртібі және тараптардың жауапкершілігі. Егер олар заңмен қарастырылған болса және чекпен жасалатын операцияларды өңдеу үшін қажет болса, онда чек беруші банкі чекте қосымша деректемелерді талап етуге құқылы. Чектерді қолдану туралы келісімде басқа да шарттар қарастырылуы мүмкін. Қазіргі кезде Ұлттық банк нұсқауы бойынша есеп айырысуда тек депонирленген чектерді қолдану қарастырылуда.Қаржыларды депонирлеу чек беруші клиентпен банктік 2221 «Клиенттердің арнайы салымдары» шотында жүргізіледі, бұл аталған чек бойынша төлемдерді қамтамасыз етеді.Чек кітапшаларын рәсімдеу кезінде чек жіберуші банктің өкілетті тұлғасы төмендегілерді орындауға міндетті: - Чек берушінің немесе оның мүддесін көздеуші тұлғаның жеке басының кім екендігіне көз жеткізуге; - Чек кітапшасының мына мәліметтер көрсетілген немесе қойылған сыртқы бетін толтыруға: - чек берушінің аты-жөні немесе атауы; - чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін тұлғаның (заңды тұлғалар үшін) жеке куәлігінің сериясы, нөмірі, кім және қашан бергені; - чек беруші банктің жеке банктік коды; - чек бланктерінің нөмірлері (нөмірден нөмірге дейін); - чек кітапшасын қолдану мерзімі; - чек кітапшасындағы санмен және жазумен (соманы жазу жолдың шетінен міндетті түрде үлкен әріппен басталып, санмен жазылған сома бағанындағы бос орын және жазумен жазылған сомадан кейін асты екі сызықпен сызылады); - чек кітапшасының берілуі күні; - өкілетті тұлға қолы және чек беруші банктің мөрі; - Чек кітапшасының әрбір бланкіне: - мөртаңбамен көрсетіп чек берушінің банкінің банктік жеке кодын және оның атауын қоюға; - чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе оның мүддесін көздейтін тұлғаның (заңды тұлғалар үшін) аты-жөнін толық жазуға; - салық төлеушінің – чек берушінің тіркеу нөмірін қою; - Чек берушінің (жеке тұлғалар үшін) немесе чек беруші чек кітапшасына ие болуға өкілеттік берген тұлға қолының және мөр бедерінің (заңды тұлғалар үшін) үлгілері бар құжатты қабылдауға; - Чек кітапшаларын тіркеу журналына тиісті жазбалар жасауға; - Чектерді қолдану туралы келісімде көзделген жағдайларда бір мезетте бірнеше чек кітапшаларын беруге рұқсат етеді. Есеп айырысу чек кітапшасын алу үшін клиент банкке бекітілген үлгідегі, чек саны және чектермен есеп айырысуда қажетті жалпы сома көрсетілген өтінішті ұсынады.Осы деректер негізінде әр чек сыртында көрсетілген бір чек лимиті қойылады.Чек алуға мөрмен бекітіледі.Сонымен қатар, өтінішпен қоса клиент банкке аталған ақша сомасын өзінің есеп айырысу шотынан 2221 «Клиенттердің арнайы салымдары» шотына қосу үшін төлем тапсырысын әкеледі, бұл қаржылар депонирленген соң клиент бұл чектерді ала алады. Бұл кезде мынадай өткізбе құрылады: Дт 2203 «Клиенттердің ағымдағы есепшоттары» Кт 2221 «Клиенттердің арнайы салымдары» Чек заңды және жеке тұлғалармен өзара есеп айырысу кезінде алынған тауарлы-материалдық құндылықтар және көрсетілген қызметтер, сондай-ақ басқа да жағдайлар үшін қабылданады. Чектер келесі түрлерге бөлінеді: - есеп айырысу чек кітапшаларының чектері; - аманатшының чек кітапшаларының чектері. Есеп айырысу чек кітапшаларының чектері заңды тұлғалар арасында өзара есеп айырысу үшін қолданады. Аманатшының чек кітапшасы жеке тұлғалардың олармен ақшасыз есеп айырысуы және нақты ақша алуы үшін қолданады.Чектік кітапша егер клиентке банктен алты айдан кем емес уақыт қызмет көрсетілген болса және банк клиенттің әділдігі мен жауаптылығына сенімді болуына негіз болғанда ғана беріледі. Қазақстан Республикасында чек беруші барлық банктің чектері қабылдауы мен төлеуіне және клиенттеріне тиесілі.Чек бланктері ҚР Ұлттық банктің өндірістік кәсіпорындарында дайындалады.Қауіпсіздік деңгейі Ұлттық банкте бекітіледі. Банк өз клиентіне чектерді ұсынбас бұрын, оны толтырып,келесілерді қою қажет: - чектің жоғарғы сол жағында банктің аты және (банк атымен қатар фирмалық белгісі қойылуы мүмкін) мекен-жайы, ал егерде чекті банк филиалы беретін болса, онда филиал аты және чектің жоғары оң жағынан филиалдың мекен-жайы жазылуы керек; - чек берушінің дербес шот нөмірі.Ол чектің төменгі бөлігінде тиісті орында, сондай-ақ чек мәтінінде қойылуы керек; - заңды тұлға аты немесе жеке тұлғаның аты-жөні, шот нөмірлері.Бұл деректер чектің төменгі сол жағында жазылады; - чектің сыртқы жағында жазбаның шекті сомасы.Ол үшін чекке байланысты жарияланған тұтынудың және депонирленген сома көлемінде бір чектің лимиті анықталады.Оның әрқайсысының сыртында және оған берілетін сәйкестендірме карточкада банк бір чектің лимит мөлшерін көрсетеді. Банк кшлиентке чекпен қоса сәйкестендірме карточка (чектік карточка) ұсынады. Чектік карточка клиентке санына қарамастан чек берілген әр кезекте бір данада беріледі және әрбір берілген чек бойынша чек берушіні сәйкестендіреді. Егер кезекте чек беру кезінде лимит сомасы чек кітапшасында бұрын көрсетілген сомадан аспаса, онда жаңа чек кітапшасы берілмеуі мүмкін. Карточкада мынадай деректер болуы қажет:
а) банк аты және оның мекен-жайы; б) «№ чектік карточка» атауы; в)жеке тұлғаның аты-жөні және заңды тұлға аты; г) чек берушінің қолы; д) чек берушінің төлқұжат деректері.Чек карточкасына төлқұжат деректерін қою жеке тұлғалар үшін міндетті; е) чек берушінің шот нөмірі.
Бізге трасталған келесі жағдайларды сақтағанда чек төлеміне кепіл береміз: а) чек оның сыртқы бетінде және чек кітапшасында көрсетілген сомадан аспайтын сомаға жазылуы керек; б) чек беруші қолы чек кітапшасында берілген қол үлгісіне сәйкес келуі тиіс; в) чекте көрсетілген чек берушінің шот нөмірі, чек карточкасында көрсетілген нөмірге сәйкес келуі тиіс; г) чек берушіні сәйкестендіру оның төлқұжаты деректерін чек карточкасында берілген деректермен салыстыру арқылы жүргізіледі; д) чек жазылған күннен 10 күн ішінде төлемге ұсынылуы тиіс; е) чек, онда көрсетілген толық сомада, ешқандай комиссиясыз төленуі тиіс; ж) банктің жауапты қызметкерлерінің қолы және мөрі болуы тиіс. Чектерде қолданып төлем жасау және басқа да операциялар тәртібі төмендегідей.Чек беруші заңды тұлға жазған чектерге чек кітапшасын жүргізген өкілетті тұлғалардың қолы қойылып, чек беруші мөрінің таңбасы басылуы тиіс. Чек ұсташы чекті төлеуге қабылдап тұрып чектің секті төлеуге қабылдау туралы чек ұстаушының белгісі деген бағанына және оның түбіртегіне аты-жөнін, сондай-ақ қолын (жеке тұлғалар үшін) немесе мөр таңбасын немесе чек ұстаушының атауы көрсетілген мөрін және чек ұстаушы өкілеттік берген адамның қолын (заңды тұлғалар үшін) қояды.Заңды тұлғалар арасында чектермен төлем жасалғанда «мәні» деген баған төлем тапсырмасындағы осы деректерге қойылатын талаптарға сәйкес толтырады. Жеке тұлғалар арсында чектермен төлем жасалғанда «мәні» деген бағанды толтыруға болады, ал қалған бос орын тұтас сызықпен сызылады. Чекте түзетулер және жөнделген жерлер болса, чек жарамсыз деп саналады.Чек бланкін толтырған кезде чек беруші қате жіберіп қойса, онда осы бланкте және оның түбіртегінде чек беруші «бүлінген» деп жазып, күнін және қолын қоюға тиіс.Чек беруші жазып берген чекті чек ұстаушыға беру үшін түбіртегінен айырады, чек ұстаушы чектің дұрыс толтырылғанын тексеруге міндетті.Чекте түзетулер мен жөндеулердің болған-болмағаны, чек деректемелерінің дұрыс толтырылуы, чек түбіртегіндегі шығарылған қалдықтың дұрыстығы, чек түбіртегінің нөмірленуі тексеріледі.Сондай-ақ жеке куәлік немесе оның орнын ауыстыратын құжат бойынша чек жазып берген тұлғаның жеке басының кім екеніне көз жеткізуге,чек берген адамның қолын чек кітапшасының сыртқы бетіндегі қолдың үлгісімен салыстырып тексеруге тиіс. Чектің қолданылу мерзімі оны жазып берген күнді санамағанда жазып берген күннен бастап күнтізбелік 10 күн болады.Чекті чек ұстаушы оны жазып берген күні қабылдап алады және чек ұстаушы чекті чек берушінің банкіне немесе чек ұстаушының банкіне ұсынады.Чек бойынша жартылай төлем туралы чекте белгі жазып, чек ұстаушыға чек бойынша соманың қалдығына қолхат беруге тиіс. Чек берушінің банкі немесе чек ұстаушының банкі чекті төлеуге ұсынғанда қолма-қол ақша берген жағдайда чек ұстаушыдан осы чекті және ақша алғаны туралы қолхат талап етуге тиіс.Чек ұстаушы немесе чек берушінің банкіне ұсынылған чектерді өкілетті тұлғалар олардың деректемелерінің дұрыс толтырылуы және олардың қолдану мерзімінің сақталуы жөнінде тексереді.Банк төмендегі себептерге байланысты чекті қабылдаудан бас тарта алады:
Талаптарда бұзып жазылған, сондай-ақ деректемелерді толтырғанда қате немесе/және түзетулер жіберілген чектер ақауы бар деп саналады және оларды банктер қабылдамайды. Чектер мына жағдайда жалған деп саналады: - төленуге ұсынылған чек осы чекте көрсетілген банк бермеген чек кітапшасынан жазып берілсе; - чек бланкі қойылатын талаптарға сәйкес болмаса; - чек берушінің немесе чек беруші өкілеттік берген тұлғаның қойған қолы құжаттағы чек берушінің қойған қол үлгісімен бірдей болмаса; - чек берушінің мөр бедері (егер бар болса) құжаттағы чек берушінің мөрінің (заңды тұлғалар үшін) бедерінің үлгісімен сәйкеспесе, жасанды немесе ақауы бар чек табылған жағдайда банктің өкілетті тұлғасы бұл туралы банк бухгалтеріне сол мезетте жеткізуге міндетті. Мұнда жағдайда олар жалған немесе ақауы бар чек табылғаны туралы акт жасайды.Акт бекітілген нысанда 4 данада толтырылады және банктің немесе оның филиалының жетекшілері бекітеді.Актінің бірінше данасы банкте қалады.Екінші данасы жалған чекті қоса бірден ішкі істер органына жіберіледі.Бұл кезде жалған чектің көшірмесі алынып, сыртқы бетінде анықтау және тергеу органдарының өкілетті лауазымды тұлғаларының қолы қойылады.Бас бухгалтер чектердің клирингі бойынша таза позиция шығырғанға дейін телефон немесе байланыс құралдары арқылы клиринг палатасына жалған немесе ақауы бар чектердің табылғаны туралы тез хабарлауға тиіс, хабарлағанда осындай чектердің мәліметтердің және олардың клиринг палатасына тапсырылған жазбаша тізбесін көрсетеді. Клиринг палатасы банктен жоғарыда көрсетілген хабарды алысымен аталған чектер бойынша ақпаратты өңдеу үрдісін сол мезетте тоқтата тұруы тиіс. Егер айырма жағымсыз болса, онда клирингке қатысушы дебеттік таза сальдоға, егер жағымды болса кредиттік таза сальдоға ие болады.Күн ішінде актінің бір данасы күн қорытындысы бойынша ақпаратты есептемеу үшін клиринг палатасына жіберіледі.Жалған чектің куәландырылған көшірмесі және төртінші данасы чек берушінің банкіне жолданады. Ақауы бар чек актінің екі данасымен чек ұстаушының банкіне немесе жалған чек табылған күннің ертеңгі күнінен кешіктірілмей чек ұстаушының өзіне жіберіледі.Чек ұстаушы банк немесе чек ұстаушы қайтарылған ақауы бар чектер мен жалған чектердің көшірмесін қоса тіркелген актілерімен бірге қабылдауға міндетті.Чек кітапшасының қолдану мерзімі бітер кезде немесе чек беруші чектерді пайдаланып одан әрі операция жүргізуді тоқтатарда чек кітапшасындағы сома бойынша қалдық қалса, ол оларды чек берушінің банкіне тапсыруға міндетті, жабатын соманың қолда бар қалдығын банк чек берушіге қайтаруға, соңғысы чек кітапшасын қайтаруға тиіс.Чектер қолдану туралы келісімде көзделген жағдайда чек кітапшасындағы соманың қалдығын баланстық шотқа сақтауға және жаңа чек кітапшасының сомасын белгілегенде есептуге болады.
|
