Кампазіцыя

Кампазіцыя (ад лац. compositio — будаванне, паяднанне, кам­па­­­на­ван­­не) — размяшчэнне і суаднесенасць кампанентаў мастац­кай фор­мы тво­ра, уся складаная (знешняя і ўнутраная, бачная і ня­бач­ная) яго па­бу­до­ва. Кампазіцыя «ўключае ў сябе і расстаноўку пер­са­на­жаў — іх сіс­тэ­му, і раз­мяшчэнне ўзнаўляемых падзей у тэксце, і асаб­лівасці «падачы» прад­метна-псіхалагічнай рэальнасці (пар­т­рэ­таў, пейзажаў, інтэр’ераў, дыя­логаў і ма­на­логаў), і дынаміку форм (спо­сабаў) апавядання, і су­ад­не­се­насць уласна моў­ных адзінак, у тым ліку элементаў вершаванай фор­мы» [174].

Як бачна з толькі што прыведзенай цытаты, кампазіцыя — рэч да­во­лі мнагагранная і шматсастаўная. Па гэтай прычыне некаторыя лі­та­ра­ту­ра­знаўцы (у прыватнасці, А. Фядотаў) аперыруюць паняццем-тэрмінам «агуль­­ная кампазіцыя». Яна ў сваю чаргу «падраздзяляецца на кам­па­зі­цыю сюжэта, кампазіцыю вобразнага зместу, знешнюю кампазіцыю (архі­тэктоніку), пад якой падразумяваецца суаднесенасць цэлага і яго эле­ментаў-складнікаў: раздзелаў, частак, строф і г. д., кампазіцыю асоб­ных вобразаў, сцэн, эпізодаў і г. д., кампазіцыю моўную, якая ўключае ў ся­бе змену спосабаў мастацкага выкладу, элементаў дынамічнага апа­вя­дан­ня, статыстычнага апісання, характарыстыкі дзеючых асоб, партрэт, ма­налог, дыялог, палілог персанажаў, плынь свядомасці, пісьмо, аўтар­скія рэмаркі, лірычныя адступленні, дакумент і г. д., кампазіцыю сін­так­січ­ную, гукавую і г. д.» [175].

Кампазіцыя абумоўлена мастацкім зместам твора, у значнай сту­пені жан­равымі традыцыямі. Накладваюць адбітак на кам­па­зі­цыю і некат. інш. моманты і фактары, сярод якіх на першым месцы зна­­ходзяцца асаб­лі­васці творчага таленту, даравання пісьменніка, а так­сама прыкметы яго мас­тацкага почырку (стылю). Як слушна за­зна­чае А. Казлоў, «мастацтва кам­пазіцыі — адзін з абавязковых кам­панентаў мастацкага таленту, пры­чым ве­данне законаў кам­па­зі­цыі, дэтальна распрацаваных сучасным лі­та­­ра­ту­ра­знаўствам, не слу­жыць гарантам напісання дасканалых тво­раў» [176].

Кампазіцыя — рэч даволі мнагагранная і шматсастаўная. Ад­бі­так на яе ў любым мастацкім творы накладваюць самыя розныя мо­манты: ад агуль­най стратэгіі пабудовы твора да змяшчэння ў ім ней­кіх нязначных (на першы погляд) дэталей, што таксама ў пэўнай ме­ры і ступені пра­цуюць на агульную вобразна-выяўленчую сіс­тэ­му твора.

Кампазіцыя надзвычай цесна звязана з сюжэтам твора. Ме­на­ві­та яна вы­значае паслядоўнасць выяўлення ў творы ўсіх этапаў сю­жэ­та (як ас­ноў­­ных, так і дапаможных), а таксама пазасюжэтных эле­мен­таў (лі­рыч­ных, філасофскіх, публіцыстычных адступленняў, устаў­ных апа­вя­дан­няў ці навел, легенд і г. д.).

Характар і адметнасці кампазіцыі звязаны ў першую чаргу з агуль­ны­мі падыходамі да арганізацыі дзеяння ў творы. Паводле асаб­лівасцей сю­жэтнай арганізацыі дзеяння ў творы вылучаюць не­каль­кі раз­на­від­на­сцей кампазіцыі.

Аднапланавы тып кампазіцыі (аднапланавая кампазіцыя) «прак­ты­ка­ваўся ў першых бе­ла­рус­­кіх ра­манах, дзе фігура цэнтральнага героя бы­ла вызначальнай, яна кан­цэн­тра­вала вакол сябе дзеянне і пазбаўляла ін­шых пер­са­на­жаў самастойнай ро­лі ў сюжэце» [177]. Найбольш яскравым прык­ладам та­кога твора з’яўля­ец­ца трылогія Я. Коласа «На ростанях».

Шматпланавы тып кампазіцыі (шматпланавая кампазіцыя) ар­га­ні­зуюць некалькі га­лоў­ных ге­рояў і сюжэтных цэнтраў. Дадзены тып кам­па­зіцыі ха­рак­та­ры­зуе многія тво­ры беларускай прозы другой паловы ХХ ст., у пры­ват­насці, раманы І. Ме­лежа, І. Шамякіна, А. Чарнышэвіча і шэ­рагу інш. пісьменнікаў.

Навелістычны тып кампазіцыі прадугледжвае расчляненне аў­тар­ска­га апісання (вядома, у межах твора, аб’яднанага агульнымі пер­­са­на­жа­мі) на сцэны (малюнкі), што ўспрымаюцца як адносна за­вер­шаныя мас­тацкія адзінкі. Як зазначаюць А. Пяткевіч і І. Шпа­коў­скі, «такая ар­га­ні­зацыя перабівае дзеянне паўзамі, робіць твор больш даступным для чы­тача і часцей практыкуецца ў дзіцячай і юнац­кай літаратуры» [178]. У якас­­ці прыкладу твора з такім тыпам кам­па­зіцыі беларускія вучоныя пры­­водзяць аповесць М. Лынькова «Мі­колка-паравоз».

Да навелістычнай пэўным чынам блізкая мантажная кампа­зі­цыя. Толь­кі ёй аб’ядноўваюцца ў адзінае цэлае не асобныя эпізоды з агуль­ны­мі пер­санажамі, а, як правіла, рознатэмныя мастацкія рэчы, у кож­най з якіх свая персанажная сфера. На першы погляд, сувязі па­між гэтымі тво­ра­мі быц­цам бы няма. І толькі пасля ўважлівага зна­­ёмства з усімі рэчамі, што ўтва­раюць у выніку адзінае мастацкае цэ­лае, пабудаванае па прын­цы­пу ман­тажнай кампазіцыі, выма­лёў­ва­ец­ца яго агульная думка-ідэя. На­ве­ліс­тыч­ная кампазіцыя прыйшла ў літаратуру з кіно ў першай трэці ХХ ст.

Сустракаецца ў літаратурных творах і вяршынная кам­пазіцыя. «Пры та­кой арганізацыі сюжэт раскрываецца толькі ў тых мо­ман­тах, якія ады­гры­ваюць вырашальную ролю ў лёсе герояў, а ўсе пра­меж­кавыя звёны апус­­каюцца. Вяршынная кампазіцыя часта су­стра­ка­ецца ў драматургіі, у ра­­мантычных паэмах, у некаторых рама­нах» [179].

Кампазіцыя ўдзельнічае таксама ў арганізацыі накірунку раз­віц­ця дзе­яння ў творы. Згодна з гэтай яе функцыяй і асаблівасцю вы­лучаюць пра­мую альбо хранікальную кампазіцыю, а як пэўную суп­рацьлегласць ёй — рэтраспектыўную альбо інверсійную.

У творах з прамым (хранікальным) тыпам кампазіцыі жыццё ўзнаў­ля­ецца строга ў часавай паслядоўнасці. Такі тып кампазіцыі вы­значаецца схіль­насцю да дэталізаванага і разгорнутага адлюстра­ван­ня, якое пе­ра­дае суцэльную плынь жыцця.

Ёсць свае адназначныя станоўчыя моманты і ў рэтра­спек­тыў­най (ін­вер­сійнай) кампазіцыі. «Перарыў прамога дзеяння рэтраспек­тыў­нымі ма­люнкамі, перадгісторыямі герояў, мантаж розных ча­са­вых і прас­то­ра­вых планаў драматызуе сюжэт, садзейнічае больш глы­бокаму рас­крыц­цю характараў» [180].

Прасторавая і часавая арганізацыя дзеяння ў творах таксама іс­тот­на ўплывае на асаблівасці іх кампазіцыі. Так, сюжэтны час у тво­ры можа сціс­кацца з-за ўшчыльнення мастацкага матэрыялу, у вы­ніку чаго прас­то­равае дзеянне цэнтралізуецца і канцэнтруецца ва­кол якой-небудзь ад­ной кропкі (раманы К. Чорнага «Пошукі бу­ду­чыні» і «Млечны шлях», апо­весць В. Быкава «Знак бяды»). Можа так­сама знаходзіць месца ў тво­рах момант пэўнага расцягвання, за­трым­лівання руху часу, што звязана з хра­нікальнай разгорнутасцю, па­нарамнасцю адлюстравання, бытавой дэ­та­лізацыяй сцэн і карцін. Адзін з прыкладаў — вядомы ваенны цыкл ра­ма­наў І. Чыгрынава.

Пэўнай спецыфікай валодае кампазіцыя вершаваных (лірыч­ных) тво­раў, якая «ўключае ў сябе размеркаванне рытміка-мела­дыч­ных ад­па­вед­нікаў, радкоў, строф, а таксама назву твора, эпіграфы, пры­свячэнні» [181]. Ву­чонымі вылучаюцца наступныя разнавід­насці лі­рыч­­най кампазіцыі: аме­бейная, анафарыстычная, кальцавая, лан­цуж­ковая і некат. інш.

На кампазіцыю мастацкіх твораў вельмі вялікі адбітак наклад­ва­юць асаб­лівасці ўжывання (у многіх выпадках — чаргавання) форм і спо­са­баў па­дачы тэкставага матэрыялу (г. зв. кампазіцыйна-моўныя фор­мы). Ас­­ноў­нымі і найбольш шырокаўжывальнымі сярод іх з’яў­ля­юцца апі­сан­не і апа­вяданне (аповед) або расказванне (рус. по­вест­вование).

«Пад апісаннем у літаратуразнаўстве звычайна разумеецца ўзнаў­лен­не прадметаў у іх статыцы, у адрозненне ад апавядання (у вуз­кім зна­чэнні слова), г. зн. паведамлення аб аднаразовых дзеяннях і па­дзеях, якія выбудоўваюцца ў сюжэт твора. Класічнымі відамі апі­сання лічацца пей­­заж, інтэр’ер, партрэт, у сферу апісання так­са­­ма ўваходзяць ха­рак­та­­рыстыкі герояў, іх душэўных станаў, апо­вед аб шматразовых іх дзе­ян­нях, звычках, якія рэгулярна паў­та­ра­юц­ца <...> асноўны прадмет апа­вя­дан­ня — дынамічныя дэталі, што ўтва­раюць сюжэт; апісання — дэталі ста­тыч­ныя, якія на­слой­ва­юц­ца на сюжэт, матывуюць і тлумачаць тое альбо іншае развіццё па­дзей, ствараюць для іх нейкі ўстойлівы зыходны фон» [182].

Апавяданне (аповед, расказванне) у многіх мастацкіх творах (як пра­ві­ла, празаічных) уяўляе сабой даволі складаную сістэму, цэнт­ральнай фі­гурай у якой выступае асоба апавядальніка (менавіта апа­вядальніка, а не аўтара!).

Адгалінаванне ў сучаснай літаратурнай на­вуцы, якое займаецца вы­ву­чэннем сродкаў і асаблівасцей арга­ні­за­цыі мастацкага матэрыялу ў апа­вядальных (празаічных) творах, імя­нуецца нараталогіяй [183].

Для некаторых традыцыйных жанраў з’яўляюцца харак­тэр­ны­мі кам­пазіцыйныя каноны (трайныя паўторы і шчаслівая развязка ў каз­ках; аба­вязковае пяціактнае чляненне п’ес на працягу некалькіх ста­годдзяў у еўра­пейскай драматургіі ў выніку адштурхоўвання ад ан­тычных узораў і г. д.).

Даследчыкамі літаратуры даволі часта і ў тэарэтычных пра­цах, і не­пас­рэдна пры аналізе канкрэтных твораў прымяняюцца сло­ва­злучэнні-па­няцці «мастацкасць кампазіцыі» і «змястоўнасць кам­па­зіцыі». Мас­тац­касць кампазіцыі ўказвае на яе «жыццёвую пе­ра­ка­нальнасць», што, «з ад­наго боку, залежыць ад таго, у якой меры яна выцякае з самога жыц­ця, а з другога — ад таго, у якой меры яна ма­тывавана ха­рак­та­ра­мі» [184]. Змястоўнасць кампазіцыі выяўляецца ў спа­лучэнні ў ёй «парадку са шмат­стайнасцю» (В. Халізеў), г. зн. на­коль­кі пісьменніку ўдалося за­ха­ваць «нейкі гарманічны «баланс» па­між складанасцю пабудовы і — эка­номіяй яе сродкаў у імя пра­ста­ты і яснасці» [185].