Тапсырма: мазмұнын айтып бер.

Бұл қандай аң?

Алғашқы қар. Айнала аппақ. Ағаш та, жер де, үйдің төбесі де аппақ, бәрін қар басқан. Катя есік алдына шықты. Қардың үстінде бір із жатыр. Бұл жерде жүрген қандай аң? Катя кешке есік алдына котлет әкеліп қойды. Таңертең котлет орында жатыр. Ешкім тимеген, ал іздер көбейген. Бұдан кейін Катя есік алдына сүйектер әкеліп қойды. Ертеңіне қараса, сәбіз орында жоқ. Осыдан кейін Катяның әкесі есік алдына жәшікті төңкеріп, бір жағына тіреуіш қойды. Тіреуішті жіп байлап, жіптің бір ұшына сәбіз байлап қойды.

Келесі күні Катя мен әкесі қараса, жәшіктің астында құлағы ұзын, сұр қоян сәбізді кеміріп жатыр. Олар қоянды үйге алып кірді. Оған үйшік жасады. Катя қоянға сәбіз, нан беріп асырады. Біраз күннен соң қоян Катяға үйренді.

3.Сын есімнің салыстармалы шырайын жаса: қараңғы, биік.

Қараңғы+ рақ;,қараңғы + лау,биі к+ теу,биіг +ірек

 

Етістікті өткен шақта жікте: қара.

Мен қара+ ды + м Біз қара +ды+қ;

Сен қара+ ды+ң;Сендер қара +ды+ңдар

Сіз қара+ды +ңыз Сіздер қара +ды+ңыздар

Ол қара+ ды Олар қара +ды

 

 

Билет

Монолог «Қазақ тілін зерттеген ғалымдар».

Қазақ тілін зерттеген ғалымдар: Радлов Василий Васильевич, Бартольд, Сауранбаев, Айдаров.

Мысалы, Радлов В.В. (1837-1918) – есімі әлемге әйгілі түрколог, Шығысты зерттеуші ғалым. Ол Берлинде туған. Сол елде білім алып, кейін Ресейге келді. Ол Орыс академиясынының мүшесі болды. Он жыл бойы Сібір, Алтай, Қырым, Түркістанды аралап, ондағы халықтардың әдеби мұраларын жинайды. Томсенмен бірге Орхон-Енисей жазуын оқиды, сырын ашады. Орта Азияны зерттейтін ғылыми комитетке басшылық жасайды. Нәтижесінде 11 томдық «Түрік тайпалы халықтардың әдебиет үлгілері» атты еңбегі жарияланады. 4 томдық «Түрік тілінің сөздігін» құрастырды.

Радлов Ресейде 1918 жылы қайтыс болды.

Ғалым Жиренше шешеннің, Доспамбет т.б. ақындардың өлеңдерін жазып алған.

Ол қазақ, өзбек, қыпшақ, қырғыз, қарақалпақ тілдерін зерттеген.

Мысалы, академик В.В.Бартольд шығыстану ғылымының аса көрнекті өкілі, әйгілі тарихшы. Ол Орталық Азияны (Центральную) және Орта (Среднюю) Азияны зерттеп, аса құнды еңбектер жазды. Түрік- Монғол тайпаларының тарихын зерттеген.

«Жетісу тарихының шежіресі» еңбегінде қазақ, тәжік, қырғыз, өзбек, түрікмен туралы көп фактілер берілген.

Сауранбаев Нығмет Тінәліұлы – қазақ тіл білімінің негізін салушылардың бірі, түрколог, филология ғылымының докторы, прфессор. Ол оқулықтарды жазды, Қазақ тілінің тарихы туралы еңбек жазды, артына елеулі із қалдырды.

Мысалы, Ғұбайдолла Айдаров – ғалым, прфессор, филология ғылымының докторы. 250-ден астам ғылыми-зерттеу еңбектер жазды. Ол түркі жазба ескерткіштердің жазуын жан- жақты зерттеген..

Тапсырма: мәтінді оқып аудар.

Мұрагер.

Бір шалдың төрт ұлы болыпты. Бір күні шал ұлдарын жинап алып:

Мен қартайдым. Біреудің үй иесі болуларын керек. Кімнің ақылы мен байлығы сай болса, сол мұрагерім болады. Әрқайсың маған байлықтарың мен ақылдықтарыңды көрсетулерің керек,-депті.

Үлкен ұлы асыл тасты жүзік салған қолын көрсетіп:

Міне, менің байлығым. Кім бай болса, сол арылды,- дейді.

Екінші ұлы асыл киімдерін көрсетіп:

Менің осы киімдерімді көргенде ақылым мен байлығымның алдында бас иеді,-дейді.

Үшінші ұлы қымбат белдігін көрсетіп:

Мұндай белдікті ешкім, ешқашан буынып көрген емес,-дейді.

Төртінші ұлы әкесіне:

Менде жүзік те, сәнді киім де, белдік те жоқ. Тек еңбексүйгіш екі қолым бар,-депті.

Шалға кіші ұлының жауабы ұнады. Ол өзінің мұрагері болады деп, кіші ұлын айтыпты. Үлкен балаларына інісінің айтқанынан шықпауы өсиет етіпті.

 

3.Сөздердің сөз құрамын талда: отбасында, айтылмаған. Асты сызылған сөзбен сөйлем құра.

От+бас+ы+нда, айт+ыл+ма+ған

Оның отбасында 5 адам бар. Отбасында салт- дәстүрлерді сақтайды. Оның отбасында балалары әке-шешесін құрметтейді, ізет көрсетеді, сақтайды.

 

 

Билет

1. Монолог «Музыка аспаптары».

Музыкалық аспаптар 4 топқа бөлінеді. Олар: 1).Ішекті аспаптар (струнные): домбыра, қобыз, сазген, жетіген, адырна. 2) Үрмелі (духовые): сыбызғы, сазсырнай уілдек, қамыссырнай, үскірік.

3) Дабылды-шулы (ударные): дабыл, тоқылдақ, асатаяқ, қоңырау, дауылпаз. 4) Сарнамалы (заунывные): ауызсырнай, сырнай.

Қазақтардың ең кең тараған аспабы: домбыра. Ол ішекті музыкалық аспабы. Ол қазақ өмірінде маңызды орын алған. Домбыра негізінен екі ішекті болып келеді. Домбыраның үні жылатады, мұңайтады, қуантады т.б. сезімдерді оятады. Қорқыт ата - қобыздың атасы.

Ғасырлар бойы қазақ халқының қуанышын, мұңын қобыз арқылы жырлаған.

Ерте заманда балгерлердің (шаманов) аспабы даңғыра болған. Ол дөңгелек, шеңбер түрінде жасалған. Ішкі жағына металл сақиналарды, сылдырмақтарды іледі.

Шаңқобыз – қазақтың көне музыкалық аспабы. Ол темірден жасалады. Темірдің арасында темір тілі болады. Оны саусақпен тартады. 19 ғасырда шаңқобызда әйелдер ойнаған. Ол халық аспап оркестрінде қолданылады. Қазіргі кезде жетіген оркестрде балалар да ойнайды.

Дабылды соғыс кезінде әскерлерді шақыру үшін қолданылды.

 

 

2. Тапсырма: «Балмұздақ» мәтінді өз сөзіңмен айтып бер.

Балмұздақ;

Апасы: - Әлия, Әлия маған тамақ істеуге көмектесіңдер, - деді.Әсия Африка туралы қызық кітап оқып отыр еді. Әлия ойнап отырған. Ол ойынын тастап, апасына көмектескісі келді. Ол Әсияға: - Сен неге көмектеспейсің?- деді.

Әсия: - мен бұл жерде жоқпын, Африкадамын. Онда пальма ағаштары өсіп тұр, әдемі тоты құстар ұшып жүр,-деді. Әлия асханаға апасына жәрдемдесуге кетті.

Біраз уақыттан соң Әлия қайтып келіп, ойынына кірісті.

Әсия кітабын оқып, Әлияға қараса, ол бірдеме жеп отыр екен.

- Сен не жеп отырсың?

- Мен өз балмұздағымды жеп болып, енді сенің сыбағаңды жеп отырмын.

- Сен неге менің балмұздағымды жейсің?

- Апам Әсия Африкадан қайтқанша балмұздақ еріп кетеді-деді.

Берілген сөздердің жасау түрлерін айт, аудар: әңгімеледі, қолдады, жолдастарға, айлакер. Асты сызылған сөзге фонетикалық талдау жаса.

Әңгіме+ле+ді, қол+да+ды, жол+дас+тар+ға, айла (хитрость)+кер

 

 

Билет