Азақстан Республикасы конституциясында көрсетілген негізгі құқықтар мен бостандықтарды жіктеуКонституция жеке адам, коғ ам жә не мемлекет ү шін ө мірлік маң ызы жө не ең жоғ ары ә леуметтік мә ні бар қ ұ қ ық тар мен бостандық тарды баянды етеді. Олар ә рбір еркін жеке тұ лғ аның ар-намысын қ амтамасыз етудің алғ ышарты болып табылады. Ал бұ лар болса азаматқ а, қ оғ ам мү шесі ретінде сол коғ амды басқ аруғ а, жаң ғ ыртуғ а қ атысу ү шін қ ажет. Сонымен бұ лар адамның материалдық жә не рухани қ ажеттіліктерін қ анағ аттандыру ү шін экономикалық жә не ә леуметтік жағ дайлар туғ ызады. Мемлекет, қ оғ ам ү шін Конституцияда бекітілген қ ұ қ ық тардың маң ызы сонда – олар мемлекеттің демократиялық, қ ұ қ ық тық мә нін жү зеге асыруды қ амтамасыз етеді. Конституциялық қ ұ қ ық тар мен бостандық тардың ө здеріне тә н қ ұ қ ық тық қ асиеттері бар. 1. Конституциялық қ ұ қ ық тар мен бостандық тар жеке тұ лғ аның қ ұ қ ық тық мә ртебесінің, жағ дайының ұ йтқ ысы болып саналады жә не де қ ұ қ ық салаларында баянды етілген қ ұ қ ық тардың негізін қ ұ райды. Мысалы, отбасы қ ұ қ ығ ындағ ы кө рсетілген қ ұ қ ық тар Конституциядағ ы отбасына арналғ ан қ ұ қ ық тардан келіп шығ ады. 2. Конституциялық қ ұ қ ық тар мен бостандық тар ә рбір жеке адамғ а жә не азаматқ а беріледі. Ал басқ а, негізгі емес қ ұ қ ық тар мен бостандық тар адамның ө мірдегі тү рлі жағ дайына, мә ртебесіне байланысты — жұ мысшы, қ ызметші, мү лік иесі, сатушы, сатып алушы, талапкер, жауапкер, т.с.с. 3. Негізгі қ ұ қ ық тар, бостандық тар жә не міндеттерге тә н қ асиет — олардың жалпылығ ы. Олар барлық адамдарғ а, азаматтарғ а тү гелінен беріледі. 4. Қ азақ стан Республикасы азаматтарының негізгі қ ұ қ ық тары мен бостандық тары басқ а қ ұ қ ық тар жә не міндеттерден ө зінің шығ у негізімен айрық шаланады. Оның бірден-бір негізі — Қ азақ стан Республикасының азаматтығ ына жату. Демек, негізгі қ ұ қ ық тар мен міндеттер тұ лғ а мен мемлекеттің саяси жә не қ ұ қ ық тық байланыстарын, оның азаматтық мә ртебесін білдіреді. 5. Қ азақ стан Республикасы азаматтарының негізгі қ ұ қ ық тары мен бостандық тары олардың еркімен қ абылданбайды жә не жоғ алмайды. Бұ л аталғ ан қ ұ қ ық тар мен бостандық тар азаматтығ ына байланысты болғ андық тан олар азаматтық тан шық қ анда ғ ана сонымен бірге жойылады. Адам мен азаматтың негізгі қ ұ қ ық тары, бостандық тары жә не міндеттері бірнеше топқ а бө лінеді: а) ө зіндік қ ұ қ ық тар. Бұ л ә р адамғ а туғ аннан бастап тә н, одан ешкім айыра алмайтын, табиғ и қ ұ қ ық тар. Ә ркімнің ө мір сү руге қ ұ қ ығ ы бар, бұ л адамның табиғ и қ ұ қ ығ ы, оны қ амтамасыз ету ү шін сан алуан ә рекеттер жасауғ а міндетті. Адамның қ адір-қ асиетіне қ ол сұ ғ уғ а болмайды. Ешкімді азаптауғ а, оғ ан зорлық -зомбылық жасауғ а, басқ адай қ атыгездік немесе адамдық қ адір-қ асиетін қ орлайтындай жә бір-жапа кө рсетуге немесе жазалауғ а тыйым салынады, Мемлекет органдары, лауазым иелері ө здеріне ө тініш айтқ ан адамдарғ а қ ұ рметпен қ арап, заң ғ а сә йкес кө мектесулері керек. Ө зіндік қ ұ қ ық тарғ а тұ рғ ын ү йге қ ол сұ ғ ылмаушылық та жатады. Соттың шешімінсіз тұ рғ ын ү йден айыруғ а жол берілмейді. Азаматтардың ө зіндік қ ұ қ ық тарына басқ алай да жеке басының игілігіне қ ажет қ ұ қ ық тар жатады; ә) саяси қ ұ қ ық тар — тек Қ азақ стан мемлекетінің азаматтығ ы бар адамдарғ а ғ ана беріледі. Оларғ а жататындар: тікелей жә не ө з ө кілдері арқ ылы мемлекет ісін басқ аруғ а қ атысуғ а, мемлекеттік органдар мен жергілікті ө зін-ө зі басқ ару органдарына тікелей ө зі жү гінуге, ө тініштер жолдауғ а қ ұ қ ылы; жоғ ары жә не жергілікті мемлекет органдарын сайлауғ а жә не оларғ а сайлануғ а, республикалық референдумғ а қ атысуғ а қ ұ қ ылы; мемлекеттік кызметке кіруге қ ұ қ ылы; бейбіт ә рі қ арусыз жиналыстар ө ткізуге қ ұ қ ылы; б) ә леуметтік-экономикалық қ ұ қ ық тар: ең бек бостандығ ына қ ұ қ ық тылық; ереуіл жасау қ ұ қ ығ ы; тынығ у қ ұ қ ығ ы; кә сіпкерлік еркіндігі; отбасын қ ұ ру қ ұ қ ығ ы; ә леуметтік қ амсыздандырылу қ ұ қ ығ ы; денсаулық ты сақ тау қ ұ қ ығ ы; білім алу қ ұ қ ығ ы. в) азаматтардың негізгі міндеттері: Қ азақ стан Республикасының Конституциясын жә не заң дарын сақ тау; басқ а адамдардың қ ұ қ ық тарын, бостандық тарын, абыройы мен ар-намысын қ ұ рметтеу; Республиканың мемлекеттік рә міздерін қ ұ рметтеу; заң да белгіленген салық тарды, алымдарды, ө зге де міндетті тө лемдерді тө леу; Қ азақ стан Республикасын қ орғ ау, ә скери қ ызмет атқ ару; табиғ ат байлық тарына ұ қ ыпты қ арау, т.с.с.
Статья VIII.
|
