Тапсырма1 Мағынасына сәйкес сөз қойыңыз Қазіргі уақытта өндіру мен өңдеу... елеулі минералдық шикізаттың жоғалымымен байланысты. Жер қойнауында қалдыру қажеттілігі... және қорғалыным целиктері сонымен қатар тазалым өндірісіндегі пайдалы қазбаның технологиялық жоғалымдары,... келешекте алынатын тау-кен массасының өңделуін төмендетіп... минералдық ресурстарды қолданады .(тиімділігі, сақтағыштығы, пайдалы қазбалардың тасымалдануы) 2 Жер асты қазбасы кезіндегі пайдалы қазбаның жоғалымының сәйкестігін табыңыз
3 Схеманы толтырыңыз Пайдалы қазба кенорнын өңдеу барысында жер қойнауынан алынған барлық минералды ресурстар 3 группаға бөлінеді.
4 Рационалды қолдану және жолшыбай алынатын минералдық ресурстар дегеніміз
5 Схеманы толтырыңыз:
6 Жер қойнауы ресурсын кешенді қолданудың үлесі:
7 Тау- кен экологиясы мониторингі жүйесі жайлы және ол неге негізделген? Базалық жағдай қатарында 1. 2. 3. Ол үшін мінездейтін көрсеткіштерді анықтау қажет: - - - - 4 Тау – кен экологиясы мониторингі жүйесі 4 бақылаушы жүйешені қосуы тиіс 3 2 сетті бақылаушы орынды қосушы жүйеше Тау-кен өнеркәсібі объектілерінің қоршаған ортаға әсер ету түрлері
2 Байыту фабрикасы қоршаған ортаға қалай әсер етеді? 1 Жеке фабрика – құрылым мен ғимарат кешені(қоысмша тағайындау объектілерін қосқанда) Негізгі әрекет түрі: ____________________________________________________________________ Басқа әрекет түрлері: - _____________________________________________________ -______________________________________________________ 2 Дайын өнімді кептіру кешені - кептіргіш барабан трубасынан шаңды газ лақтырындысы Әрекет ету түрлері: -______________________________________________________________________- -_______________________________________________________________________ -_______________________________________________________________________ 3 Байыту қалдықтарын жинау кешені: Әрекет ету түрлері: -_______________________________________________________________________ -_______________________________________________________________________ -_______________________________________________________________________ -_______________________________________________________________________ -_______________________________________________________________________ -_______________________________________________________________________ 3 Құрал-жабдықтық маркшейдерлік бақылаудың мақсаты? - - - - 4 Жер асты руднигі қоршаған ортаға қалай әсер етеді? Жер асты руднигі(көмір шахтасы) Әрекет етудің қайнар көздері: - - - Әрекет ету түрлері: - - - Глоссарий: Сусыздандыру – өндірілген пайдалы қазбаны басқа жыныспен араластыру нәтижесінде құрамындағы пайдалы компоненттің проценттік өлшемдегі өзгерісі, байытылған ұсағының жоғалымы, пайдалы компонентінің сілтіленуі. Пайдалы қазба жоғалымы – баланстық қор бөлігі, өндіру барысында жер қойнауында қалып қойған және өндірілген, жыныстық отвалға бағытталған, жинау орнында қалдырылған тиеу, тасымалдау үшін. Минералдық ресурстар – жер қойнауындағы органикалық пайдалы қазба және минералдық шикізат саны жер бетінде сонымен қатар жер беті және жер асты суларында орналасқан. Жолшыбай алынатындарға – жер қойнауынан арнайы технологиялық операциялармен алынатын минералдық ресурстарды айтамыз. Жер қойнауын рационалды қолдану – ғылыми, өнеркәсіптік-техникалық, және ұйымдастырушылық мінезді талап ететін жүйе, жер қойнауы ресурсын толық және кешенді қолдануды қамтамасыз ететін жүйе, жер қойнауы ресурсын толық және кешенді қолдануды қамтамасыз етеді және ол қоғамды рухани және материалдық жағынан қанағаттандырады. Өнеркәсіптік қалдықтар – өнімді жасау барысында пайда болған және өзініңпайдалы не физикалық қасиеттерімен толығымен немесе аз бөлікте жоғалтқан жартылай фабрикат, шикізат, материал қалдықтары Қалдықсыздық коэффициенті – өңделіп жатқан шикізаттың барлық санына қатысты алынатын пайдалы заттың үлесі. Жер қойнауын рационалды қолдану – кешенді мәселе және оны келесі бағытта геологиялық, тау-кен техникалық, технологиялық, экономикалық және ұйымдық жолымен шешеді. Тау-кен экологиялық мониторинг – (қоршаған орта мониторингі) қоршаған ортаның жағдайын бақылаушы кешенді жүйе, антропогендік және табиғи факторлардың әсерінен қоршаған ортаның өзгерңісінің болжамы мен бағасын беруші. Блиц тест: 1 Пайдалы қазба ненің жоғалымы болып табылады? А) темір рудасы В) қалдықтар Б) баланстық қор Г) дұрыс жауабы жоқ 2 Жер қойнауын қолдану дәрежесін мінездейтін маңызды парамертлер нелер? А) экологиялық экспертиза В) Рационалдық көрсеткіші Б) экономикалық тиімділігі Г) Пайдалы қазбаны сусыздандыру мен жоғалым көрсеткіштері 3 Жер қойнауы ресурсын қолданудың кешені нәтижесіне не жатпайды? А) екіншілік табиғи шикізаттың ауысымына кететін шығынның төмендеуі Б) қалдықтардың қоршаған ортаға зиянды әрекетінің шығынын төмендету В) құрамындағы минералдық ресурстарды толық емес қолдану Г) Қосымша өнімді қолдану мен өндіру тиімділігі 4 Апатитті-нефелинді руданы кешенді қолдануды рұқсат ететін, тау-кен химиялық өнеркәсібінде технологиялық шешімдері табылғаны және жатуы...? А) Камчатка жартылай аралы Б) Уссурий бұғазы В) Ломоносов жартылай аралы Г) Кольский жартылай аралы 5 Қалдық саны төмендетілген және сапалы отын алуға не қажет? А) алғашқы өңдеу Б) тазарту В) сусыздандыру Г) дұрыс жауабы жоқ 6 Техникалық мүмкін емес және экономикалық мақсатсыз ресурс болып қай минералдық ресурс жатады? А) бірге болатын Б) негізгі В) жолшыбай-алынатын Г) дұрыс жауабы жоқ 7 Жер қойнауынан алынуы арнайы технологиялық операциялармен жүретін ресурс қандай минералдық ресурс жатады? А) бірге болатын Б) негізгі В) жолшыбай-алынатын Г) дұрыс жауабы жоқ 8 Өңделуші шикізаттан алынатын пайдалы заттың барлық санына қатысты үлесі? А) жоғалым коэффициенті Б) кешенділік көрсеткіші В) қалдықсыздық коэффициенті Г) рационалдылық көрсеткіші 9 Жер асты әдісімен алу барысында көмір жоғалымы неше пайызды құрайды? А)30-40% Б)50-60% В)10-20% Г)15-25% 10 Жер қойнауында, жер бетінде, су түбінде, жер үсті және жер асты суында минералдық шикізаттың және органикалық пайдалы қазбаның саны бұл? А) өндіріс қалдыығы Б)пайдалы қазба жоғалымы В) минералдық ресурстар Г) дұрыс жауабы жоқ 11 Тау-кен экологиялық мониторнигі қанша жүйені қосуы тиіс? А)1 В) 3 Б)2 Г) 4 12 Тау-кен өнеркәсібінің неше объектісі бар? А)3 В) 7 Б)5 Г)9 13 Байыту фабрикасында әрекет көзіне не жатады? А) фабрика В) шахта Б) карьер Г) жер бетілік жұмыстар 14 Су бассейні, ауа бассейні, ландшафт, жер қойнауы, флора мен фауна қай сфераның элементіне жатады? А) Биосфера В) Литосфера Б) Гидросфера Г) Атмосфера 15 Негізгі әрекет ету түрі дегеніміз не? А) жерді ажыратып алу және ландшафттық бұзылу Б) Кептіргіш барабанды трубалардан шаңды газды лақтырындылар В) су бассейнінің ластануы Г) ауа бассейнінің ластануы
Бақылау сұрақтары: 1. Минералдық ресурстар дегеніміз не? 2 Минералдық ресурстар қандай группаларға бөлінеді? 3 Минералдық ресурстардың әр группасы туралы айту? 4 Қалдықсыздық коэффициенті дегеніміз не? 5 Жер қойнауы ресурсын кешенді қолдану не береді? 6 Қаттыжанғыш қазбалардың кешенді қолданылуы неге бағытталған? 7 Тау-кен химиясы саласындағы минералдық ресурстарды кешенді қолдану немен бақыланады? 8 Минералдық ресурстарды кешенді және толық қолдану қандай көрсеткіш көмегімен бағаланады? 9 Сусыздандыру деген не? 10 Пайдалы қазба жоғалымы деген не? 11 Тау-кен экологиялық мониторингі деген не? 12 Тау-кен өнеркәсібінің қоршаған әрекет ету объектілері түрлері? 13 Байыту фабрикасы қандай түрлерге бөлінеді? 14 Тау-кен экологиялық мониторингі деген не? 15 Фабрика деген не? 16 Құрал-жабдықтық маркшейдерлік бақылаудың мақсаты? 17 Жер асты руднигіне қандай іс-әрекет түрі жатады? 18 Байыиу фабрикасына қандай іс- әрекет түрі әсер етеді?
Қолданылған әдебиеттер: Мирзаев Г.Г. Экология горного производства– М.: Недра 1991; 133-138 беттер, 153
СӨЖ № 13 Сабақтың тақырыбы: «Тау- кен өндірісі және тау -кен саласында табиғатты пайдаланудың жергілікті жүйесі» Сабақтың мақсаты: Табиғатты қорғауды басқарудың және табиғат ресурстарының жағдайының ортақ мемлекеттік жүйесі. Тапсырма: 1.Анықтама бер: «Мемлекеттік басқару» - бұл …
2. Кестені толтыр: Тапсырмалар жинағы,мемлекет алдында тұратын табиғатты қорғау аумағы және табиғат ресурстарының қолданылуы,мемлекеттік басқару органының ортақ жіне арнаулы жинағымен шешіледі.
Ортақ жинақтың Мемл. органы Арнаулы жинақтың Мемл. органы
3. Кестені толтыр: Көлемі және жинақ мінездемесі бойынша бұл мемлекеттік органдар келесідей үш түрге бөлінеді:
4. Тапсырманы орында: Атқаратын қызметіне байланысты министрлік ол ерекше қатарларға ие:
5. Сойлемді толықтыр: Қолдануды мемлекеттік басқару және табиғат ресурстарын қорғау …
Мемлекеттік экологиялық бақылау…
6. Табиғатты қорғаудың мақсаты болып табылады:
7. Кестені толтыр
8. Тапсырма: Табиғат ресурстарын қорғау және қолданыстың мемлекеттік бақылауын жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Госкомэкология органы жүйесінің құрамына кіреді: •
9. Кестені толтыр
10. Экологиялық бақылау жүйесіне кіреді
11. Табиғат ресурстарын қорғау және қолданыстың мемлекеттік бақылауын жүзеге асыратын ортақ жинақ ұйымына жатады: • • • •
Глоссарий: Табиғатты қорғау - бұл табиғи жер және су ресурстарын ұтымды пайдаланып, сақтауды және ұдайы өсіруді қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік, қоғамдық, әкімшілік-шаруашылық, техникалық-өндірістік, экономикалық және заңды шаралар жүйесі. Қазақстанның табиғи ресурстарын қорғау және ұтымды пайдалану.
Биологиялық мониторинг - биологиялық орталардағы (организмдерде, биоценоздарда) табиғи және антропогендік процестерді бақылау (ауыр металдардың, пестицидтердің жинақталуы). Мұндай мониторинг тіршіліктің қоршаған орта компоненттерімен өзара барлық байланысын қамтиды.
Қоршаған ортаның ластануы – адамға және табиғи экожүйеге зиянды әсер ететін физикалық-химиялық және биологиялық заттардың қоршаған ортаға нұқсан келтіруі. Табиғат құбылыстары мен заңдылықтарына қайшы келетін және оның қалыпты жағдайына нұқсан келтіретін сандық, сапалық және құрамдық өзгерістердің барлығы қоршаған ортаның ластануына алып келеді. Қоршаған ортаның ластануы кейде табиғат құбылыстары әсерінен, негізінен адам әрекетінен пайда болады. Қоршаған ортаның ластануы табиғи және антропогендік болып бөлінеді. Қызыл кітап-халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабы” — халықаралық дәрежедегі құжат.Қызыл кітапқа сирек кездесетін, жылдан жылға азайып не жойылып бара жатқан, сондықтан да айрықша қорғауды қажет ететін жануарлар мен өсімдіктердің түрлері тіркеледі. Табиғат ресурстары — адамзаттың күн көрісі мен тіршілік етуіне қажетгі заттар және табиғата кездесетін жаратылыс дүниелері. Су, жер, өсімдік жан-жануар, тау-тас, қазба-байлық және өзге де, тікелей не өнделген күйінде түрмысқа, өндіріске қажетті дүниеліктердің бәрі де Табиғи ресурстарға жатады Табиғи ресурстарды пайдалану нәтижесінде, адамзат — азық-түлік, киім-кешек тұрмыс кажетін өтеуге керекті заттар, жанар-жағар майлар жөне өнеркәсіпке қажетті шикізаттарды алады. Табиғи ресурстар, олардың қолдану саласына қарай — ендірістік, денсаулы сақтауга қажетті, ғылыми, эстетикалык деп бөлінеді. Қазақстан Республикасы Қоршаған ортаны қорғау министрлігі қоршаған ортаны қорғау, табиғатты пайдалану, табиғи ресурстардың ұтымды пайдаланылуын қорғау, бақылау және қадағалау, балық шаруашылығын дамыту, мелиорация мәселелерін қоспағанда, су ресурстарын басқару, тұрмыстық қатты қалдықтарды кәдеге жарату, жаңартылатын энергия көздерін дамыту саласындағы мемлекеттік саясатты іске асыру мәселелері бойынша, «жасыл экономиканы» дамыту мемлекеттік саясатын іске асыру және оны бақылау жөніндегі басшылықты және салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының мемлекеттік атқарушы органы болып табылады.
Блиц – тест: 1. «Экология»терминін алғаш енгізген ғалым?:
1) Ч.Дарвин 2) Э.Геккель 3) В.И.Вернадский 4) Н.Ф.Реймерс 5) К.Тролль 6) Н.Н.Моисеев
2. Табиғи ресурсты территория шамасы деп нені айтады?
1)Ауыл шаруашылығына қатысатын анықталған табиғат ресурстары? 2) биосфера 3) метеоклиматт ық мінездеме 4) жаңартылған табиғат ресурстары
3.Қоршаған ортаны қорғаудың 1-ші Халықаралық конгресі қашан және қайда жүргізілді:
1) Мәскеуде 1998ж. 2) Стокгольмде 1972ж. 3) Рио-де-Жанейрода 1992ж. 4) Римде 1972ж. 5) Нью-Йоркерде 1980ж. 6) Киотода 1987ж.
4.Дамудың техногенді жолы – бұл: 1)жеке кәсіпкерлік жолы 2)жаңа техниканы қолданумен қатар дамудың ресурсты жинақтау жолы
5. Тұрақты даму – ол …: 1) өнеркәсіптік даму 2) даму 3)тұрғындардың өсуінің тұрақты сақталуы
6. Экологиялық мәселелер қай уақытта қалыптаса бастады? 1)20-шы жүзжылдықтың бірінші жартысында 2) 20-шы жүзжылдықтың екінші жартысында 3) 19-ы ғасырдың аяғында 4)адам дамуының барлық уақытында
7.Табиғатты қорғау да білім жүйесі сияқты келесідей жағдайлармен айналысады: 1)Табиғат ресурстарын оқып білумен 2) Табиғат ресурстарының эксплуатациялық сұрақтарын оқып білумен 3) Табиғат ресурстарын өндіру және сақтауды оқып білумен
8. Ортақ экологиялық бақылау …. жүзеге асырылады? 1)біріккен ұйымдармен 2)физикалық тұлғамен 3)инициативті топтармен 4)азаматтармен
9.Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты пайдалану аумағында ұйымды басқару құрылысы неше категорияға бөлінеді? 1)2 2)3 3)4 4)5 10. Экологиялық бақылаудың ең маңызды түрі? 1)Экологиялық аудит 2)Экологиялықсынақ 3)Экологиялықесеп 4)Мемлекет 11.Табиғатты қорғау және Мемлекеттік басқару қандай түрлерге бөлінеді? 1)ортақ жинақ ұйымы, арнаулы жинақ ұйымы, функционалды ұйымдар. 2)ортақ және арнаулы жинақ 3)Мемлекеттік және ортақ жинақ 4)Дұрыс жауабы жоқ
Бақылау сұрақтары: 1. 20-ы ғасырдың соңғы жылдарында адам және табиғат арасындағы қарым қатынаста қандай өзгешеліктер болды? 2. Қазіргі уақыттағы басқарудың әдістері және табиғатты пайдалану кризисінің басты себептері? 3. Ерте заманда табиғат және адам арасындағы қарым қатынас қандай болды? 4. Экологиялық кризис және революция. 5. Экономикалық өсу деген не? 6. Қоршаған ортаның глобальдыластануы? 7. Табиғат ресурстарын қорғау және табиғатты пайдалануды басқарудың ерекшелігі? 8. Табиғатты қорғаудың мақсаты қандай? 9. Басқарудың басты тапсырмалары? 10. Табиғат ресурстары дегеніміз не? 11. Табиғатты қорғау дегеніміз не?
Пайдаланылған әдебиеттер: 1. М.Е.Певзнер «Горная экология», М.2003г. 2. М.Е.Певзнер, А.А.Малышев, А.Д.Мельков, В.П.Ушань «Горное дело и охрана окружающей среды», М.2001г. 3. Г.Г.Мирзаев, Б.А.Иванов, В.М.Щербаков, Н.М.Проскуряков «Экология горного производства», М. «Недра», 1991г. 4. Интернет
СӨЖ №14 Сабақтың тақырыбы:«Тау кен өндіру және тау кен өңдеу саласында табиғатты пайдалануды ұтымды ынталандыру» Сабақтың мақсаты: 1. Тау кен кәсіпорнында табиғатты қорғау қызметін ынталандыру. 2. Экологиялық сараптама және тау кен кәсіпорындық аудит. Тапсырма:
|
