Суда еритін витаминдер

В₁ витамині (тиамин, антиневриттік витамин, аневрин). Тамақ қ ұ рамында тиамин немесе В₁ витамині жоқ болса, бери-бери немесе полиневрит деген ауруғ а шалдығ ады. Полиневрит кезінде нерв жү йкелері қ абынады, жү ректің қ ызметі бұ зылады, асқ азан – ішек трактасының қ ызметі бү лінеді, ас қ орыту сө лінің секрециясы тө мендейді, судың алмасуы бұ зылады, ісік пайда бола бастайды.

Азия жә не Оң тү стік Америка материктерінде тұ ратын халық тардың арасында «бери-бери» ауруы ерте заманнан-ақ кең етек алып келгені белгілі. Бұ л нерв жү йесінің ауруы ә сіресе Жапония, Шығ ыс Азия, Филлипин аралдары, Оң тү стік Америка сияқ ты кү ріш дақ ылын кө п пайдаланатын елдерде жиі тарағ ан. Европа елдерінде «бери-бери» ауруы, керісінше, ө те сирек кездеседі. Мұ ның себебі, ондағ ы тұ ратын халық тардың негізгі тағ амы кү ріш емес, қ ара нан, ә ртү рлі тағ амдар мен кө кө ністерді жиі пайдаланады. Голланд ғ алымы Эйхман 1890-1897 жылдары Ява аралында жү ргізген зерттеулері кезінде мынаны байқ ады: адамның жегенінен қ алғ ан таза кү ріш берілген тауық тарда «бери-бери» ауруының белгілері пайда болғ ан. Ал, ә ртү рлі тағ ам қ алдық тары берілген тауық тар бұ л аурумен ауырмағ ан. Осы байқ ауларғ а сү йене отырып жү ргізілген зерттеулердің нә тижесінде XX ғ асырдың басында «бери-бери» ауруының негізгі себебі кү ріштің кебегінде кө п кездесетін В₁ витаминінің /тиаминнің / жетіспеушілігінен екені анық талғ ан.

Организмде В₁ витаминінің жетімсіздігінен нервтердің жарақ аттануының мә ні – бұ л витамин фосфор қ ышқ ылымен қ осылып тиаминпирофосфат деген зат тү зеді. Тиамин /В₁ витамині/ тиаминпирофосфат декарбоксилаза деген ферменттің қ ұ рамына кіреді. Бұ л фермент заттар алмасуынан пайда болатын организмде зиянды пирожү зім қ ышқ ылын ыдыратуғ а керек. Денеде В₁ витамині жетіспегенде ферменттің активтілігі азаяды да, қ анда пирожү зім қ ышқ ылы кө бейіп кетеді, ақ ырында ол нерв жү йесіне зақ ым келтіріп, адамды ауруғ а шалдық тырады. Тиамин ашытқ ы, сә біз, сү т, бауыр қ ұ рамында кө п кездеседі. Бұ л тағ амдарда тиамин таза, не қ осынды - тиамин пирофосфат жә не кокарбоксилаза тү рінде кездеседі. В₁ витаминінің таза кристалды препарат 1926 жылы кү ріш кебегінен бө лініп алынды.

В₁ витамині зат алмасуғ а, ә сіресе кө мірсулардың организмдегі тү рлі химиялық ө згерту процестеріне ө те қ ажет. Ө йткені ол осы процестерге қ атысы бар ферменттердің қ ұ рамына кіреді.

В₁ витаминінің организмнің тү рлі зиянды ә серлерге қ арсы кү ресу қ абілетін арттыруда мә ні зор. Кү нделікті тағ амда бұ л витамин жеткіліксіз болса, нерв жү йесі зақ ымданады. Сө йтіп, полиневрит, яғ ни нерв жү йелерінің ауруы пайда болады. Жоғ арыда айтылғ ан «бери-бери» ауруының негізгі себебі де осында.

«Бери-бери» ауруымен ауырғ анда адамның жү ру қ абілеті нашарлап, кібіртіктеп жү реді, организмнің жалпы ә лсіреуі байқ алады. Тамақ қ а тә беті тартпайды, салмақ кемиді. Аяқ -қ олдың шаншып немесе сыздап ауруы пайда болады, сол ауырғ ан жерлердің сезіну қ абілеті нашарлайды. Бұ лшық еттер тартылып солып қ алады. Жү рек қ ысылып, тамыры жиі соғ атын болады. Тиаминнің организмде жетіспеуінің негізгі себептерінің бірі – оның тағ ам қ ұ рамында аз болуы. Жоғ арыда кө рсетілгендей; В₁ витамині қ ауызынан тазаланбағ ан кү ріште, ірі тарталғ ан ұ нда, тағ ы басқ а ө сімдік тағ амдарында кездеседі. Сү тте, жұ мыртқ аның сары уызында, бауырда, бү йректе, етте кө п болады. Организм тә улігіне орта есеппен 2-3 миллиграмм тиаминді керек етеді.

В1 витаминінің кейбір тағ ам қ ұ рамындағ ы мө лшері (100 г. тағ амда, мг) 2 кесте

В₁ – авитаминозы кезінде қ арында жә не ішекте сө л бө лінуі нашарлайды, асқ азан қ абырғ асында тұ з қ ышқ ылының тү зілуі тоқ талады. Осылардың салдарынан асқ а деген тә бет жойылады, сө йтіп малдың салмағ ы кемиді, арық тайды. Организмдегі осы аталғ ан жайсыз ө згерістер, онда ТПФ коферменттің активті тобы тиаминнің жеткіліксіздігінің кө мірсулар алмасуының тотық пағ ан ө німдері жиналуынан болады.

Табиғ атта таралуы. Тиамин ө сімдіктер тектес ө німдер ә сіресе бидай кү ріш, қ ара бидай дә ндерінің қ ауызы, ашытқ ы оғ ан бай келеді. Жануар тектес ө німдерден: бауырда, мида, бұ лшық еттерде, жү ректе, жұ мыртқ аның сары уызында, сү тте кездеседі.

В₁ витаминінің кү йіс қ айыратын малдың қ атпаршақ қ арынында микроорганизмдер синтездейді. Жылқ ы, шошқ а жә не тауық бұ л витаминді ө те-мө те қ ажет етеді. Жылқ ы мен шошқ а бір тә улікте қ ажет мө лшері олардың 10 кг дене массасында 3-4кг шамасындай. Малдың буаз жә не желіндеу кезінде В₁ витаминнің қ ажет ету мө лшері арта тү седі.

Тиамин адам организмі ү шін тә уліктік қ ажеттілігі 2-3 мг-нан аспайды. Рационда кө мірсулардың мө лшері кө бейген сайын организмнің тиаминге деген қ ажеттілігі арта тү седі.