Кәсіпорын пайдасы мен кірісі

 

Кә сіпорын ө з ө німін шығ ара отырып, ол ү шін ақ шалай тү сім алып отырады. Бірақ та бұ л пайда табуды білдірмейді. Қ аржылық нә тижелерді шығ ару шін тү сімді ө німді ө ндіру мен оны ә рі қ арай сатуғ а кеткен шығ ындармен, яғ ни ө німнің ө зіндік қ ұ нымен сә йкестендіріліп қ ою қ ажет. Кә сіпорын пайда табады: егер тү сім ө зіндік қ ұ ннан жоғ ары болса; егер тү сім ө зіндік қ ұ нғ а тең болса, тек ө нім ө ндіру мен оны ә рі қ арай сатуғ а кеткен шығ ындарды ө тесе; ал, егер шығ ындар тү сімнен жоғ ары болса, кә сіпорын шығ ынғ а ұ шырайды, яғ ни қ иын қ аржылық жағ дайғ а, банкротқ а ә келетін жағ ымсыз қ аржылық нә тижелерді кө рсетеді.

Пайда - дегеніміз кә сіпорынның кә сіпкерлік қ ызметінің қ орытынды қ аржылық нә тижесі, жалпылай тү рде, ө нім бағ асы мен ө німнің ө зіндік қ ұ ны арасындағ ы ө згешілікті кө рсетсе, кә сіпорын тұ рғ ысынан ө німді ө ткізуден тү скен тү сім мен ө німді ө ткізудің ө зіндік қ ұ ны арасындағ ы ө згешелікті кө рсетті.

Экономикалық категория ретіндегі пайда кә сіпкерлік қ ызметі процесіндегі материалды ө ндіріс аясында қ ұ рылғ ан таза табысты кө рсетеді. Кә сіпорын дең гейіндегі таза табысты пайда формасында болады. Кә сіпкерлік қ ызметтің басты нә тижесі ретіндегі пайда кә сіпорынның, жұ мыскерлерінің жә не толық тай мемлекеттің қ ажеттілігін қ амтамасыз етеді.

Пайда нарық тық қ атынастардың маң ызды категориясы ретінде бірқ атар маң ызды функцияларды атқ арады:

- Кә сіпорын қ ызметінің тиімділік кө рсеткіші болып пайда табылады, осыдан тиімді қ ызметтің пайдалылық факторларын кө руге болады.

- Пайда ынталандырушы қ ызмет атқ арады, ол меншік капиталдың ө суінің басты кө зі болып табылады. Нарық тық қ атынастар жағ дайындағ ы капитал иелері мен менеджлерлер пайда кө леміне бағ ыттала отырып, кә сіпорынның болашақ дамуына жү ргізілетін дивиденттік жә не инвестициялық саясаты жө ніндегі шешімдер қ абылдай алады. Нарық тық экономикадағ ы пайда – шығ арылатын ө нім мен ө ндірістік қ орлардың жаң ару кө зі мен қ озғ аушы кү ші болып табылады.

- Ұ жым мү шелері ү шін пайда ә леуметтік игіліктің кө зі болып табылады. Дивиденттерге тө ленетін тө лемдер, салық тар, сонымен қ атар, басқ ада тө лемдерден кейінгі кә сіпорындарда қ алдық ретінде қ алатын пайданың есебінен материалды сыйақ ылау жү ргізіледі, жұ мыскерлерге ә леуметтік жең ілдіктер жә не т.с.с. беріледі.

- Пайда тү рлі дең гейлі бюждеттік кірістердің қ ұ рылуының кө зі. Ол бюджетке салық тү рінде, сонымен қ атар, экономикалық санкция тү рінде тү суі мү мкін жә не бюджеттен шығ атын нақ ты тү рлі мақ саттарғ а қ олданылады.

Осындай сипаттағ ы кә сіпорын пайдасы - оның ә леуметтік жә не экономикалық дамуының негізгі факторы. Сондық танда кә сіпорынғ а пайда ә келетін механизмді анық тау аса маң ызды.

Жалпы пайда – сатылғ ан ө німінң толық ө ндірістік ө зіндік қ ұ ны жә не тауарларды (қ ызметтер мен жұ мыстар) сатудан тү скен тү сімдері арасындағ ы айырмашылығ ы ретінде анық талады.

Таза пайда (бө лінбеген пайда) – кә сіпорынның иелігінде болатын тө тенше шығ ыстар мен кірістердің сальдосы есебімен анық талады.

Ең бек ұ жымы ең бекақ ының жоғ арылауына, пайданың ө суіне, қ азіргі бә секелік жағ дайда ө ндірістің кең еюіне, кә сіпорын жұ мыскерлерінің ө мірлік дең гейлерінің, жағ дайларының жақ саруына ә рқ ашан қ ызығ ушылық тарын танытады. Осыдан пайда мен жалпы табыстың массасы кә сіпорының ө ндірістік-шаруашылық қ ызметінің нә тижесінде алынатын тиімділік кө лемі ретінде сипатталады.

Нарық тық қ атынастар жағ дайындағ ы кә сіпорын максималды пайда табуғ а, тауралар сату мен қ ызметтер кө рсету нарығ ында ө зінің позициясын ұ стап тұ руғ а тырысуы керек, сонымен қ атар, бә секе жағ дайында ө ндірістік тұ рақ ты дамуды қ амтамасыз етуі керек.

Ә лемдік тә жірибе кө рсетуі бойынша нарық тық қ атынастар жағ дайында пайда табудың ү ш негізгі кө зі бар:

Бірінші, кә сіпорынның монопольды жағ дайы есебінде қ ұ рылады. Осы пайда табу кө зін ұ стану ә рқ ашан тауарлардың тұ рақ ты жаң аруын талап етеді. Бұ л кезде келесі қ арсы ә рекет етуші кү штерді ескерген жө н: мемлекеттік антимонополиялық саясаты мен басқ а кә сіпорындар жағ ынан ө суші бә секе.

Екінші пайда табу кө зі ө ндірістік жә не кә сіпкерлік қ ызметпен байланысты, оның барлық кә сіпорындарғ а қ атысы бар. Оны пайдалану тиімділігі тұ рақ ты ө згеруші конъюнктура кезіндегі ө ндірісті дамытуғ а бағ ытталуы мен нарық конъюнктурасын білуге тә уелді болады. Бұ л жерде барлығ ы жү ргізілген маркетингке сә йкесті жасалынады. Берілген жағ дайда, пайда кө лемі, біріншіден, кә сіпорынның ө німді шығ ару бойынша бағ ыт таң дауының дұ рыстығ ына (тұ рақ ты жә не жоғ ары сұ ранысқ а ие ө німді таң дау); екіншіден, кө рсетілетін қ ызмет пен сатылатын тауарлар бә секеге қ абілетті жағ дай жасау (бағ а, жеткізу мерзімі, сатып алушыларғ а қ ызмет кө рсету, сатудан кейінгі қ ызметтер жә не т.б) ү шіншіден, ө ндіріс кө лемінен қ аншалық ты ө ндіріс кө лемі жоғ ары болса, соншалық ты пайда жоғ ары); ал тө ртіншіден, ө ндіріс шығ ындарын тө мендету қ ү рылымынан тә уелді.

Ү шінші пайда табу кө зі кә сіпорынның инновациялық қ ызметінен шығ ады, оны қ олдану ә рқ ашан шығ арылатын ө нім жаң артылып отырылуын, бә секе қ абілеттілігі қ амтамасыздандырылуын, пайда массасын жоғ арылату мен сату кө лемінің ө суін болжамдайды.

Кә сіпорын шаруашылық қ ызметінің қ орытынды қ аржылық нә тижесі болып баланстық пайда табылады. Баланстық пайда – бұ л кә сіпорын пайдаларының (шығ ындарының) соммасы. Қ орытынды қ аржылық нә тижесі ретіндегі баланстық пайда балансты бағ алау мен кә сіпорынның барлық шаруашылық операцияларының бухгалтерлік есебі негізінде айқ ындалады. «Баланстық пайда» терминін қ олдану, жылдық жә не кварталдық қ орытындылар бойынша қ ұ ралғ ан кә сіпорын жұ мысы балансында кө рсетілген қ орытынды қ аржылық нә тижелерімен байланысты.

Баланстық пайда нақ ты 3 элементті қ осады: кө рсетілген қ ызметтерден, орындалғ ан жұ мыстардан, ө німді ө ткізуден тү скен пайда (шығ ын); негізгі қ ұ ралдарды ө ткізуден, тағ ыда басқ адай шығ ыстарынан, кә сіпорынның басқ адай мү лігін ө ткізуден тү скен пайда (шығ ын); орындалғ ан операциялардан тыс қ аржылық нә тижелер.

Ұ йымның табысы деп активтердің келіп тү суі нә тижесіндегі экономикалық пайданың жоғ арылауы (ақ ша қ аражаттары, басқ ада мү ліктер) немесе салымшы қ атысушыларынан басқ а, ұ йымның капиталының ө суіне ә келетін міндеттерді жабу.

 

 

 

Сурет 1 - Пайда кө леміне ә сер ететін факторларының жіктелуі

 

 

Сыртқ ы факторларғ а жататындар: табиғ и жағ дайлар, мемлекеттік бағ аны реттеу, тарифтер, пайыздық мө лшерлемелер, салық мө лшерлемесі мен жең ілдіктер, айыппұ лдық санкциялар мен т.б. Бұ л факторлар кә сіпорын қ ызметінен тә уелді емес, бірақ пайда кө леміне маң ызды ық пал етеді.

Ішкі фактрлар ө ндірістік жә не ө ндірістен тыс деп екіге бө лінеді. Ө ндірістік факторлар ең бек заттары мен қ ұ ралдарын, ең бек жә не қ аржылық ресурстарды пайдалану мен іске асыру арқ ылы сипаталынады, ө з кезегінде экстенсивті жә не интенсивті болып бө лінеді. Экстенсивті факторлар – пайда табу процесіне сандық ө згерулер арқ ылы ә рекет етеді: ең бек заттары мен қ ұ ралдарының кө лемі, қ аржылық ресурстар, жабдық тар жұ мыс уақ ыты, персонал саны, жұ мыс уақ ыты қ оры мен оның сапасы т.б. Интенсивті факторлар – пайда табу процесіне «сапалық» ө згерулер арқ ылы ә рекет етеді: жабдық тардың ө німділігін жоғ арылату мен оның сапасы, материалдардың прогрессивті тү рлерін пайдалану мен технологияларды жү зеге асыру, айналым қ ұ ралдарының айналымдылығ ын жылдамдату, персонал ең бегінің ө німділігі мен біліктілігін жоғ арылату, ө німнің материалдық сыйымдылығ ы мен ең бек сыйымдылығ ын тө мендету, ұ йым ең бегін жү зеге асыру, қ аржылық ресурстарды тиімді пайдалану жә не т.б.

Ө ндірістен тыс факторларғ а қ аруландыру - ө ткізу жә не табиғ атты қ орғ ау қ ызметі, ең бектің ә леуметтік жағ дайы мен т.б.