A) Мемлекеттің аумақтық құрылымы

Ә рбір мемлекеттің аумағ ында мемлекеттің аумақ тық қ ұ рылымы оның ішкі қ ұ рылысын анық тайтын қ ұ рамды бө лшектерге бө лінеді. Сол аумақ тық қ ұ рылымның кө лемінде мемлекеттің аумақ тық бө ліктерінің жү йесі қ алыптасады. Солардан мемлекет, мемлекет органдарының байланыс жү йесі тү зіледі. Мемлекеттің тұ тастай жә не оның ә рбір аумақ тық бө лігінің қ ұ қ ық тық мә ртебесінің сипаты да соғ ан байланысты болады. Мемлекет аумағ ының аталғ ан тү зілімін мемлекеттік қ ұ рылым дейді. Демек, мемлекеттік қ ұ рылым - тұ тастай мемлекет пен оның бө ліктерінің белгілі тү рдегі қ ұ қ ық тық қ атынастарын сипаттайтын мемлекеттің аумақ тық ұ йымдастырылуы болып табылады.

Мемелекеттік қ ұ рылымына байланысты барлық мемлекеттер қ арапайым (унитарлы) жә не кү рделі болып екі топқ а бө лінеді.

Унитарлық мемлекеттің ішкі аумақ тық қ ұ рылымында басқ а мемлекеттер болмайды. Осы мағ ынада унитарлық мемлекет біртұ тас мемлекет деп аталады. Унитарлық мемлекет, ә детте тек ә кімшілік-аумақ тық бө ліктерге бө лінеді де, мелекеттің ә кімшілік-аумақ тық қ ұ рылымын қ ұ райды. Ә кімшілік-аумақ тық бө ліктерге ерекше қ ұ қ ық тық мә ртебе берілмейді. Мұ ндай мемлекетте бір ғ ана Конституция, бір ғ ана заң шығ аратын жоғ ары орган, бір ғ ана жоғ ары басқ ару органы, біртұ тас азаматтық болады. Қ азақ стан Республикасы – унитарлық мемлекет.

Унитарлық мемлекет – тұ тас орталық тандырылғ ан мемлекет. Оның ә кімшілік-аумақ тық бө ліктерінде мемлекеттік қ ұ рылым мә ртебесі жә не егемендік қ ұ қ ық тар болмайды. Унитарлық мемлекетте жоғ арғ ы органдардың, заң қ абылдаудың, соттардың бірың ғ ай жү йелері қ ұ рылады. Онда бірың ғ ай азаматтық жә не бір арналы салық жү йесі болады.

Кү рделі мемлекет – мұ ндай мемлекеттердің қ ұ рамдас бө ліктерінің белгілі бір дә режеде дербестігі болады. Кү рделі мемлекеттерге империя конфедерация, федерация, достастық жә не бірлестіктер қ ұ рғ ан мемлекеттер жатады.

Империя – кү ш жұ мсаудың нә тижесінде қ ұ рылғ ан кү рделі мемлекет. Бұ л мемлекеттің қ ұ рамдық бө ліктері жоғ арғ ы ө кімет (билік) орындарына тә уелді болып келеді. Империялардың бір ерекшелігі, олардың қ ұ рамдық бө ліктерінде ешқ ашанда бірың ғ ай мемлекеттік-қ ұ қ ық тық мә ртебе болғ ан емес. Мысалы, тарихта белгілі Рим империясы, Британия империясы жә не т.б. жатады.

Конфедерация – белгілі бір тарихи кезең де, ө здерінің алдына қ ойғ ан мақ саттарына жету ү шін егеменді мемлекеттердің уақ ытша жасасқ ан келісімдері бойынша қ ұ рылғ ан одақ. Мемлекеттердің уақ ытша қ ұ рғ ан одағ ы алдына қ ойылғ ан мақ саттары бойынша тү рлі болуы мү мкін, олар: ә скери, экономикалық жә не саяси да болады. Сонымен, мұ ндай мемлекеттердің одағ ын – егеменді мемлекеттер одағ ы деп атайды. Мысалы, АҚ Ш-тағ ы 1776-1787 жылдардағ ы ә скери одақ, бұ рынғ ы КСРО-ның орнында қ ұ рылғ ан тә уелсіз мемлекеттер достастығ ы (ТМД). Конфедерациялық одақ қ ұ рғ ан егеменді мемлекеттер халық аралық -қ ұ қ ық тық қ атынастардың субъектісі олардың басқ ару жү йесі, ә ділсот органдары бұ рынғ ыдай ө з қ ызметтерін жалғ астыра береді.

Федерация – бұ л мемлекет кү рделі одақ тық мемлекет, оның қ ұ рамдас бө ліктері мемлекеттік қ ұ рылымдар болып табылады. Олардың белгілі бір мө лшерлі шамада (дә режеде) егемендігі болады. Федерациялық одақ децентрализациялау қ ағ идатына негізделеді.

Федерацияда жоғ арғ ы федералдық органдар жә не федералдық заң қ абылдау жү йелерімен қ атар федерация субъектілерінің жоғ ары органдары мен заң қ абылдау жү йелері қ атарласа ө мір сү реді, федерацияда қ ос арналы салық жү йесі орын алады. Федерацияның нысандық белгісіне қ осарланғ ан азаматтық тың болуы жатады. Федерациялар аумақ тық немесе ұ лттық -мемлекеттік қ ағ идат бойынша қ ұ рылуы мү мкін. Мысалы, АҚ Ш мемлекеті федерация-штаттардың 51 субъектілерінен, ал Ресей Федерациясы – 89 федерация субъектілерінен (Республикалар, округтер, ө лкелер жә не т.б. тұ рады). Гермения- 10-нан аса федерация – жерлер субъектілерінен тұ рады.

Достастық – белгілі бір дә режеде тектес болып келетін ортақ белгілерімен (нышандарымен) сипатталатын мемлекеттердің ұ йымдасқ ан тү рдегі бірлестігі. Мұ ндай бірлестікті біріктіретін белгі (нышандары) экономикағ а, қ ұ қ ық жү йесіне, тіл, мә дениет, дін салаларына қ атысыты болып келеді. Мысалы Еуропа Одағ ы жә не т.б.

Бұ л бірлестіктің мү шелері толығ ынан алғ анда тә уелсіз, егеменді мемлекеттер, олар халық аралық қ атынастардың субъектілері болып табылады.

Мемлекеттер бірлестігі - қ оғ амның мемлекеттік болып ұ йымдасуының ө тпелі кезең деріне тә н нысан. Мемлекеттер бірлестігін қ ұ рудың негізнде, ә детте, мемлекетаралаық келісім (шарт) жатады, оның ө зі кө п жағ дайларда бірлестікке кірген мемлекеттер арасындағ ы интеграциялық байланыстарды нығ айта тү седі. Сө йтіп бірлестік мемлекеттерінің конфедеративтік бірлестікке қ арай бірте-бірте дамуына жол ашады.