Жиырма сегізінші тақырып. ЭКОНОМИКА, ҚҰҚЫҚ, САЯСАТ, МЕМЛЕКЕТ

 

Осы тақ ырыптың мазмұ нын ашып кө рсету ү шін экономика, саясат, қ ұ қ ық, мемлекет, нарық тә різді санаттарды айқ ындап алу қ ажет.

Экономика дегеніміз қ оғ амдық қ атынастардың жиынтығ ы, нақ ты қ оғ амның ө ндіріс тә сілі.

Саясат дегеніміз қ оғ амды басқ ару ө нері. Мұ ның ө зі билік жайында, таптар мен партиялар, ұ лттар мен мемлекет араларында болатын қ атынастарды (бір жағ ынан) жә не халық пен болатын қ атынастарды (екінші жағ ынан) сипаттайды.

Қ ұ қ ық дегеніміз мемлекеттің ө зі белгілеген, ә рі қ амтамасыз ететін жә не де қ оғ амдық қ атынастарды реттеуге бағ ытталғ ан, қ оғ амдық, таптық ерік-ық тиярды (қ оғ амның таптық нақ ты мү дделерін) білдіретін жалпығ а бірдей міндетті, формалды тү рде анық талғ ан қ ұ қ ық нормаларының жү йесі.

Мемлекет дегеніміз бұ қ ара кө пшіліктің саяси билігі немесе биліктің саяси ұ йымы. Осы ұ йым арқ ылы қ оғ амның ө мір болмысы ұ йымдастырылады, қ оғ амды басқ ару (яғ ни саясат) жү зеге асырылады, жалпығ а бірдей міндетті қ ұ қ ық тық нормалар шығ арылады. Мемлекет ө зінің билігін тә сілдер мен амалдар арқ ылы жү ргізеді.

Нарық (рынок) дегеніміз сатушылар мен сатып алушылар араларындағ ы экономикалық қ атынастар. Оның негізгі элементтері сұ раныс (сұ раным) ұ сыныс (ұ сыным) жә не бағ а болып табылады. Нарық жә не нарық тық қ атынастар жағ дайында қ ұ қ ық пен мемлекет экономикағ а ө з ық палын бір мағ ыналы емес тү рде тигізеді. Бір жағ ынан алғ анда экономиканың даму заң ы объективтік заң дылық ретінде болады. Қ ұ қ ық пен мемлекет оларғ а жанамалай ық пал етеді. Басқ а жағ ынан алғ анда осы заң дылық тарды мемлекет қ ұ қ ық нормалары тү рінде баянды етеді. Осының ө зі арқ ылы экономикағ а шешуші ық пал тигізеді. Экономиканың басым бағ ыттары мемлекетті тікелей қ олдайды, ал мемлекет болса оның басым бағ ыттарын дамытуғ а жағ дайлар жасап ынталандырады, олардың стратегиялық бағ ыт-бағ дарын айқ ындап береді. Мемлекеттің қ олдауынсыз экономика тиісті тү рде дами алмайды. Экономика аясын мемлекеттің бақ ылауы тікелей жә не жанама тү рде жү ргізіледі.

Тікелей мемлекеттік бақ ылауғ а жататындар:

- қ аржылық бақ ылау;

- экологиялық бақ ылау;

- санитарлық бақ ылау;

- ө рт болғ ызбауды бақ ылау;

- салмақ ө лшемі мен ақ ша бірлігін бақ ылау;

- ө нім сапасын бақ ылау.

Осы жә не басқ алай да бақ ылау шаралары қ ұ қ ық тық жә не ұ йымдық тү рде жү ргізіледі. Мұ ның ө зі қ ұ қ ық шығ армашылығ ы ісінде жә не қ ұ қ ық ты жү зеге асырудың барысында атқ арылады.

Нарық тық экономикада сұ раным мен ұ сынымды жә не бағ аны алдын-ала ә рдайым жә не бә рін де болжалдауғ а қ ұ қ ық тық ық пал жасаудың тиімділігі жө нінде сө з ету тіпті де артық. Мұ ндағ ы кө птеген процесстерді реттеу қ ұ қ ық тың билігінде емес.

Сондық тан да нарық тық қ атынастарды реттеудің негізгі бағ ыттарын қ ұ қ ық анық тауы тиіс, оны дә лдеп айтар болсақ:

1. Нарық дамуының мақ саты бағ дарламаларды белгілеп алу жә не анық тау болып табылады. Заң дарда оның тек қ ана жалпы бағ дарларын нұ сқ ап кө рсетуі тиіс. Ал азаматтар ү шін " заң арқ ылы тыйым салынбағ анның бә ріне рұ қ сат етілген" деген қ ағ идаттың кү ші басшылық қ а алынуы жө н. Ал тыйымдарды белгілеуде жә не оларды қ оғ амда орнық тыруда ө здерінің табиғ атында ізгілікке қ айшы келетін, табиғ илық қ а қ арсы болатын жә йттерді ғ ана тыйымдаудың аса қ ажет екендігін бірінші орынғ а қ ою қ ажет.

2. Заң дар меншіктің барлық тү рлерін баянды етуі жә не кепілдендіруі һ ә м қ орғ ауы тиіс.