Аллергия. Сезімталдықтың жедел және баяу түрлері

Аллергия (грекше аііов-баскаша, егёоп-эсер) организмнін белтілі бір бөгде затқа кальштан тыс сезімтаддығы. Ол эдетге антигеннің денеге екінші рет енуі кезінде байқалады. Аллергия терминін 1906ж. австриялык ғалым Пирке организмнің өзгеріске үшыраған икемділігін белгілеу үшін колданған. Иммундік жауаптың бүл түрін калыптастыратын затгарды ол аллерген деп атауды усынды. Олардың қатарына эртүрлі жануар жэне өсімдік тектес затгар, липоидтар, күрделі көмірсулар, дәрі-дәрмектер жэне т.б. жатады. Аллергендердід түріне байланысты аллергия инфекциялык, тағамдық (идиосинкразия), дэрі-дэрмектік жэне т.б. болып ажыратылады. Аллергияны туьшды иммунитетгің компоненті ретінде қарастыру керек, өйткені ол да басқа иммундік жауаптар сиякты денеге енген бөгде затгарға қарсы бағытталған организмнің жауабы болып табылады. Аллергиялык реакциялар қалыпты иммундік жауаптан күпггірек (гиперергия) немесе элсіздеу (гипергия) болып келуі мүмкін, ал кейде олардың нышаны мүддем байқалмайды (анергия). Аллергиялық реакцияларды екі топқа жіктеуге болады: жедел типті сезімталдық - ЖТС жэне баяу типті сезімталдык - БТС.

Жедел типті сезімталдык - организмнің ішкі ортасыньвд түрақшлығын сактауға бағытталған, бірақ оны пастологиялык күйге экелетін реакциялар. ЖТС реакцияларына анафилаксия, сарысу ауруы, Артюс феномені, адамның атопиялык аурулары - пішен қызбасы, демікпе, есекжем, тағамдық жэне дәрі-дәрмемік аллергиялар, аллергиялық дерматитгер жатады.

АнаФилаксия (грекше апа - қарсы, рһуіахіа - қорғаныс) сенсибилизденген организмнін денеге парентералвді жолмен екінші рет енген бөгде белокқа шектен тыс сезімтаддығы. Анафилаксия қүбылысын ең бірінші больш Рише (1898) жэне Сахаров (1905) байқаған болатын. Организмнін сезімталдығын қалыптастыратьш антигеннщ бірінші мөлшерін сенсибилиздеупгі доза, ал анафилаксияны тудыратын екіншісін шешуші доза деп атайды. Соңғысы эдетте сенсибилиздеуші дозаның мөлшеріне қарағанд;і біршама көп болады. Жануарлардың жоғары сезімталдығы аллерге}і егілгеннен соң 10-20 күннен соң қалыптаса бастайды Анафилаксияның клиникалык белгілері эр түрге жататыи жануарларда бірдей болып келмейді. Оның ең айқын белгісі анафилаксиялық шок (естен тану) теңіз шошқаларывда жақсы байқалады. Жылқьшың сарысуының сенсибилиздеуші дозасымен егілген теңіз шошқасына екі-үш жұмадан соң осы аллергеннің шешуші дозасын енгізген кезде анафилаксияның белгілері бірнеше минутган соң-ак байқала бастайды. Эуелі теңіз шошқасы мазасыздана бастайды, сонан соң оның жүні тікірейш, қышыну пайда болады. Сэл кейіндеу демікпе белгілері, еріксіз несеп пен нэжістің шығарылуы, бұлдшк етгердін жиырылуы, дене қызуынын төмендеуі байқалады. Аллергеннің шешуші дозасын алған жануар 10-15 мин аралығында асфиксиядан өліп кетуі де мүмкін. Теңіз шошқасының асқазанының, ішегінің және басқа ақзаларынын кілегейлі қабыкгары қанталап кетеді, каны үйымайды, ал өкпесі эмфиземаға үшырайды. Ал, тірі калған теңіз шошқасына тағы да осы сарысуды ексе, аллергияның ешкандай нышандары байқалмайды. Муның себебі - организмде десенсибилизация қүбылысының қалыптасуы. Ддам мен жануарда анафилаксия оларға гетерогенді сарысуларды немесе антибиотиктерді екінші рет егу кезінде байқалуы мүмкін.

Сарысумен смдеу барысында пайда болатын жағымсыз жайлардың алдын-алу мақсатыңца малға сарысуды егер аддывда, оның бүл препаратқа сезімталдығын аныкгап алған жөн. Ол үшін көз конъюнктивасына сарысудың 2-3 тамшысын тамызады немесе оның 0,1-0,2 мл дозасын тері ішіне егеді. 20-30 минутган соң жергілікті реакциянын қарқынын тексеру арқылы малдың препаратқа сезімталдығы анықгалады. Анафилаксиялық шокты болдырмау үшін десенсибилизация эдісі қолданылады. Осы мақсатта аддын-ала тері астына сарысудың 0,5-2,0 мл егеді де, жарты сағаттан соң оның барлық дозасын енгізеді.

Анафилаксияны цитофильді, яғни жасушаға әуес І§Е жэне І§С антиденелері, комплемент жүйесі жэне полинуклеарлы фагоцитгср қалыптастырады. Бірінші рет енген антигенге қарсы пайда болған бүл антиденелер эдетге базофильдердің жэне шүйгін жасушалардың бетіне жабысады. Денеге екінші рет енген аллерген осы антиденелермен жэне жасуша бетіндегі рецепторлармен байланысқа түседі. Мүндай иммунды кешевдер жасушалардың түйіршіктершдегі (гранулаларындағы) метаболизмді күшейтіп, биологиялық белсенді заттардың - гистаминнін, серотониннің, анафилатоксиннщ, брадикининнің, гепариннің жэне т.б. бөлініп шығуына жағдай жасайды. Анафилаксияның клиникалық белгілері осы заттардың эрекетінен туындайды.

Сенсибилизденген жануардың қан сарысуымен егілген сау малдың организмінде бірнеше сағатган соң жоғарғы сезімталдық күйі калытасады. Мүвдай жануарға тиісті аллергенді енгізсек, анафилаксияның белгілерін байқауға болады. Демек, анафилаксияны енжарлы түрде бір организмнен екінші организмге қан сарысуы, яғни антвденелер арқылы көшіруге болады.

Атопия (грекше Іоров-орын, а-бөтен, әдетген тыс) - аллергияға бейімділігі бар адамдар мен жануарларда кездейсок пайда болатын табиғи шектен тыс сезімтаддық. Адамның атопиялық аурулары -демікпе, пішен қызбасы, есекжем, аллергиялық ринит жэне конъюнктивит, идиосинкразия недэуір жақсы зертгелген. Мал дэрігерлік практикасында сиырларды жаңа жайылымға көшіру кезінде жэне Т.роіукрога саңырауқүлағьшың споралары бар азықпен қорада азыкгандыру барысында пішен кызбасы байқалған. Бүл аурудың негізгі клиникалық белгілері - осматикалық бронхит пен

демікпе болған. Эдебиетте Сиіісоісіез түріне жататын жэндіктін шағуъшан, төсеніішің немесе шөптің антигенінщ эсерінен жылқыларда эмфизематозды бронхитгщ белгілерімен өтетін атопиялық ауру туралы мэлімеггер жазылған. Енді бір дерекгерге сүйенсек, балықгың, сүтгің күрамындағы кейбір заттар мысық пен иттердің аллергиясына себеп болған. Атопияның өрістеуіне аллергенге үйлесімділігі бар І§Е класының антиденелері - реагиндері жол ашады. Бүл иммуноглобулиндердің терінің сезімталдығын артшратын жэне эртүрлі акзалар мен улпалардың жасушаларына жабыса алатын қабілеті болады. І§Е аллергендермен базофильдің жэнс шүйгін жасушалардың беіінде эрекетгесіп, олардың талқандалуына экелетін иммунды кешендерді күрайды, ал зақымдалған жасушалардан аллергиянын медиаторлары - гистамин, ацетилхолин, гепарин бөлініп шығады.

Антиген-антидене кешенінің организмде орын тебуіне байланысты атопиялық реакцияның белгілі бір түрі өрши бастайды. Егер бүл кешен тері бетінен орын алса есекжемнің, тыныс алу жолының жоғарғы бөлігінде орналасса аллергиялық түмаудың, көздің кілегейлі қабығында калыптасса конъюктивиттің, ауатамырлардың кілегейлі кабығынан табылса демікпенің пайда болуьша жағдай туғызады. Кейінгі кезде дэрі-дэрмектердің (антибиотиктердің, сульфаниламидтердің жэне т.б) эсерінен пайда болатын атопиялык, реакциялар да белгілі болып отыр.

. Иммуналогияпық жады

Белгілі бір антигенге иммундік жүйенің бірінші рет жауап қайтарыуының барысында дэйекті түрде бір-бірінің орнын басатын бірнеше кезендерді ажыратуға болады (14 сурет). Антигеннің денеге енуінен бастап, антиденелердің титрі өсе бастауына дейінгі уықытгы камтитын жасырын этап - индуктивті кезен (1) деп белгіленеді. Оны антиденелердің титрін шарыктау шегіне жеткізетін әнімді кезен (2) алмастырады. Сонан соң белгілі бір уақыт аралығында антидснелердің деңгейінің туракгану кезені (3) орын алады. Акырында, бул динамика антидене өндірудің элсіреу кезенімен (4) аяқгалады. Эрбір кезеңнің узақгығы антигеннің қасиеттеріне, жануардың түріне, күйіне жэне сырткы ортаның жавдайларына байланысты болады. Әдетте ең бірінші пайда болатын антиденелер І§М класына жатады, олардан кейін ІёС, І§А және т.б. антвденелері синтездсле бастайды.

Егер бірнеше айдан соң организмге антиген қайтадан егілсе, овда иммундік жүйе оған элдекайда күіші жауап қайтарады. Бұл құбылыс организмде осы антигенге қарсы алғашкы жауап барысывда пайда болған Т- жэне В- еске сақгағыш немесе жады лимфоциттерінің эрекетімен түсіндіріледі. Бул жасушалар иммунологиялык жадының негізін күрайды. Сонымен, иммунологиялык жады деп организмнің нақгы бір антигенге жэнс жасушалык әрекеттері аркылы тез жэне қарқынды түрде жауап беруін айтады. Екінші немесе қайталанған жауап анамнездік реакция деп аталып, І^С класына жататын антидененелердін титрінің жылдам артуымен сипатгалады.

Антигеннің денеден ығыстырылып, иммуногенездің элсірегенінен соң кан айналымындағы кловдардың лимфоцитгері әртүрлі шеткі лимфовдты ақзаларға орналаса бастайды. Егер денеге клондарға "таныс" антигендер қайтадан енсе, овда бүл лимфоцитгер тобы жаішай жэне шапшаң түрде плазматикалық жасушаларға айнала бастайды. Жады жасушалары ұзақ сакталып, организмнің төзімділігін қамтамасыз етеді. Мысалы, шешек ауруы кезінде калыптасатын

Іиммунитет өмір бойы сақгалады. Иммундік жүйенің "еске сақгашш" лимфоцитгерінін түзілуі үшін бастапкыда антигеннің елеулі мөлшері қажет. Ал, жады жасушаларын іске қосып, екінші жауапты тудыру [ үшін антигеннің өте аз дозасы да жеткілікті. Сондыктан малдарды ревакцинациялау (қайтара егу) кезінде вакцинанъщ, бірінші I дозасымен салыстырғанда, біршама аз мөлшері егіледі.

Иммунологиялық толеранттылық;

Иммунологиялык толераштылық - шыдамдылық деп органимзнін иммундік жауапка қабілеті бола тура накты бір антигенге карсы жауап қайтара алмауын айтады. Бүл ілімнің негізін қалаушы П.Медавардың аныктамасы бойынша иммунологиялык толерантгылық - антигенмен түйіскеннен кейін осы бөгдс затқа қатынасты пайда болатын организмнің ареактавтігі. Иммунологиялык толерантгылык туралы ілімнің қалыптасуыш эмбрионалвдік жэне неонатальдік бейтараптылыкш зертгеу кезіндс қол жеткізген деректер мен ғылыми идеялар зор ықпалын тигізді 1945 ж. Р.Оуэн эртүрлі аналык жұмыртқалардан пайда болған егіз бүзаулардын канында екі топқа жататьш эритроцитгердін кездесстіндігін байқаған. 1953 ж. М.Гашек екі тауык эмбриондарының қан айналымдарын өзара туйықгап, ғажаті қасиетгері бар балапандарды шығарады. Мұндай балапандар басқа тауыктардың эритроцитгеріне қарсы антиденелерді түзей алса да, бір бірінің эритроцитгеріне антиденелерді жасай алмады. Осы жылы П.Медавар да қызык тэжірибе қойған еді. Ол буаз ак тышқандардьш жатыр кабырғасы арқылы эрбір урыктың денесіне басқа тұқымға жататын түсі қара тышкандардың көкбауыр мен бүйрек жасушаларын егеді. Туылған ақ тышкандар ересектенген соң оларға элгі түқымы бөлек қара тышқандардьщ терілерінің үлгілері жамалады. Қара терінің қикымдары ак тышқандардың тсрісіне орын теуіп, онымен мүлдем бірігіп кетеді. Демек, бөгде антигенмен түйіскен үрык постнатальдік кезенде оған қарсы антиденелерді түзей алмайды. Баскаша айтқанда, егер үрықгың жеіілмеген иммундік жүйесі түрақш түрде бөгде антигенмен байланыста больш турса, онда мүндай антиген "өзінікі" ретіңце таныла бастайды. Міне сондықган да болар, калыпты жағдайда организм өз антигендеріне иммундік жауап қайтармайды. Кейбір жануарлардын толерантгалыкгы қалыптастыра алу қабілетінің үзакгығы туғанынан кейін де біраз уақытгы қамтвды. Бүл кезең жаңа туылған тышқан, тауық жэне күрке тауыкта 1-2, күшік пен егеуқүйрықга 2-5 күнге созылады, ал қозы мен көжекте туылғанға дейін аякталады. Бүл мерзім адоптивті кезең деп белгіленеді.

Толераштылыкгы тек кана үрықгар мен жас төлдерде ғана емес, сонымен қатар ересек жануарларда да қалыптастыруға болады. Сонау 1949 ж. Фелтон антигеннің үлкен дозасы ересек жануарлардын иммунологиялық параличін (сальш) тудьфатынын жазған болатын. Кейін басқа зерттеушілер ересек малдарға бірнеше рет белоктардын үлкен дозасын жіберу арқылы немесе антигеннщ өте аз мөлшерін егу нэтижесінде толерантгылықш тудыруға болатьшын дэледдеп берді. Толерантгылыктын үзакшғы антигеннін (толерогеннін) организміндегі персистенциясымен тікелей байланысты. Антигеннін организмнен ығысуы, яғни оның элиминациясы иммундік жүйедегі толерантгылықгың жойылуына экеледі.

Мал дэрігерлік практикасында үрықгардың қүрсақ ішінде кейбір ауру қоздырғыштарымен жүкгырылу мүміківдігі белгілі жэйт. Мүндай ауруларға бруцеллез, сальмонеллез, кампилобактериоз, лептоспироз, жылкы ринопневмониясы, сиырдың жүқпалы ринотрахеиты жэне т.б. жатады. Бул жағдайда үрықгар өлі туады, ал Ітірі қалғанның өзінде олардың иммундік жүйесі ене курсағындағы Ітүйіскен ауру қоздырғыштарына бейтараптылық көрсетеді. Олардың Іқан сарысуында толерантшлықгы тудырған зардапты микробтарға Іқарсы антвденелері болмайды жэне мүндай жануарлар көп уакыт Ібойы инфекдия көзі больш қалады. А.Қ.Бұлашев жэне К.Т.Шенжанов (1991) урықгардың толерантгалығын бруцеллез ауруы [кезінде байқаған. Бүл ауруға шалдыққан сиырлардан туған кейбір Ітөлдердің организмінде қоздырғыштың антигендері бола тура, кан Ісарысуында бруцеллаларға үйлесімді антвденелер табылмаған.

Әдебиет деректері бойынша толерантгылыктың пайда болуында [маңызды рөлді Т-супрессорлары, ал кейде В-супрессорлары рйнайды. В.И.Покровскийдің жэне оның әріптестерінщ жорамалдауынша (1979) толерантгылық үш фактордың негізіңде райда болады: 1) жасуша клондарының элиминациясы; 2) супрессор жасушаларының белсенділігінің артуы; 3) иммуңцык кешендердің Ьайда болуы. Дегенмен, толерантгылыкгың даму механизмі элі де (болса жан-жақгы зерттелмеген.

. Идиотип- антиидиотип қатынасы

Идиотип, жоғарыда айтылғандай, бір вариабельді доменнің расқа вариабельді домендерден айырмашылығьш, басқаша айтканда рнтвдененін өз антигеннін қүрылысына байланысты басқа антиденелерден өзгешелігін (өзіндігін) айкындайтын антигендік Іцетерминанталар. Идиотишің осындай өзгешелігі иммундік жүйені Ьған қарсы антидене - антиидиотип түзуіне мэжбір етеді. Антигеннід антиподы вдиотші, ал оның антиподы антиидиотип болғандыктан антиген мен антиидиотип бір-біріне үқсас келеді, өйткені екеуі де бір іидиотшпің антаподы. Міне осы себептен антиидиотипті антиген іретінде организмді иммундеу үшін колдануға болады.

Идиотиптер мен антиденелерді зертгеу нэтижесінде В- жэне Т-римфоцитгерінщ бетінде идиотиптік рецепторлардьщ орналасқаны мәлім болды. В-лимфоцитгерінщ популяциясыньщ ішінде 'идиотиптерге үйлесімді иммуноглобулиндік жэне аутоантиидиотиптік Ьецепторлары бар жасушалар кездеседі. Теоретикалық жағыныан іалып қарасақ, антиидиотиіггік рецепторлардьщ болуы түсінікті, ейткені идиотип - антигбндік детерминантаның варианты. Міне, сондыктан лимфоциттердің ішінде осы антигендік детерминанталарға сэйкес келетін рецепторлары бар жасушалар болуы тиіс. Ал, бүл жағдайда анти-антивдиотишік рецепторлары бар жасушалар да түзіпуі керек, ал оларға қарсы тағы да үйлесімді рецепторлары бар лимфоциттер пайда болады. Антиидиотиптік антвденелердіи көмегімен нақіы бір антигендік детерминантаны В-лимфощптершіп рецепторларымен қатар Т-жасушаларының да рецепторлары тани алатындығы анықгадды. Идиотип торы теориясының Т- жэне В лимфощптерінің өзара эрекеттесуін түсіндіретін бір вариантым қарастырайық. Т-супрессорлардың антивдиотипті тани білетіп рецепторлары болады. Мысалы, антиген молекуласының екі өзіндік детерминанталары - М жэне N бар делік. Олар Т-көмекші мен В лимфоцитгерін іске қосып, анти-М анти-М антиденелерін түзейді Кейінгілер антиициотиптік рецепторлары бар Т-супрессорлардым пайда болуьша экеледі. Т- супрессорлар мен Т- хеллерлердіп арасындағы идиотип-антаидиотип қарым катынасы сонғылардып белсенділігін шектейді. Міне сондыктан Т-супрессорларды антиидиотиіггі антиденелерді синтездейтін лимфоцитгөр үшін Т көмекші лимфоцитгер ретінде қарастыруға болады. Эрине, организмде авидтігі эртүрлі рецепторлары бар лимифоциі клоңдарының болуы жэне олардың үнемі көптеген антигендік детерминанталармен кездесе алу мүмкіндігі ретгегіш тордын әрекетінің көрсетілген схемаға қарағавда бірталай күрделі жағдайди өтетіндігін көрсетеді. Дегенмен, иммунды тордың көп компонентгілігі жэне қайтара байланысыньщ болуы иммундік жүйенің тепе-тенділігінің түрактылығын сақгайды. Тіпті антигендік шабуылдың жоғында да вдиотип-антивдиотиіггік қарым-қатынас нақгы бір антигенді тани алатын В-лимфощптерінің, Т-хелперлердің, Т- супрессорлардың клондарының өзара байланысыи токтатпайды. Бул тепе-тенділік антигендік сигналдың эсерінеи бұзылады. Иммундік жауаптың немесе иммунологиялык толерантгылыктың пайда болуы иммундік жүйенің жаңа түрдегі тспе тенділік күйіне көшкенінің дэлелдемесі іспетгі.