ТУУДАН КЕЙІНГІ ЖІТІ ЭНДОМЕТРИТЖатырдың кілегейлі қабығының зақымдалуымен сипатталатын жатырдың қабынуы (метрит) эндометрит деп аталады. Туудан кейінгі эндометрит жыныс мүшелері ауруларының кең тарағаны болып саналады және барлық жануар түрінде кездеседі. Себебі. Туудан кейінгі эндометрит эндометрийдің жарақаттануы және патологиялық туу, шудың кешігуі, жатыр субинволюциясы кезінде туу жолдары арқылы жатырға түрлі микроорганизмдер түсуі салдарынан пайда болады. Жатырдың қабынуы іріңді вагиниттің асқынған түрі ретінде жиі байқалады. Ағзаның резистенттілігінің төмендеуіне мына факторлар себеп болады: толық қанды емес азықтандыру, буаздық кезінде серуендетпеу, күтіп-бағудың антисанитарлық жағдайы. Белгілері. Туудан кейінгі эндометрит бастапқыда катаралды түрде байқалып, кейіннен іріңді-катаралды немесе іріңді түрге ауысады. Жатырдың кілегейлі қабығында гиперемия, ісік, қан құйылулар, аздаған жаралар пайда болады, жатыр қуысында экссудат жиналады. Жатыр тонусы мен жиырылу қабілеті төмендейді. Ағзаның интоксикациясы дамиды. Ауру туғаннан кейінгі 2-5-ші күні байқалады. Эндометрит жеңіл өткенде жануардың жалпы жағдайы өзгермейді. Қабыну үрдісінің қарқынды дамуында жануардың күйзелуі, дене температурасының 0,5—1,0°С-қа көтерілуі, тәбеттің төмендеуі немесе жоғалуы, сүт бөлінуінің төмендеуі байқалады. Сыртқы жыныс мүшелерінен шырышты-іріңді немесе сұйық күңгірт сұр түсті, кей жағдайда қан аралас немесе жағымсыз иісті экссудат бөлінеді. Кейде экссудат сары-күрең түсті, құрамында фибрин үгінділері бар болып келеді (фибринозды эндометрит). Эндометритте вагиниттен айырмашылығы, сарпайдан ағатын бөлінділер көп мөлшерде бөлінеді, жануар жатқан кезде күшейе түседі. Иттер мен мысықтарда құрсақ қабырғасын пальпациялағанда жатырдың көлемінің ұлғайғанын, мүйізшелерінің қалыңдауы мен болбырлығын, кейде флюктуациясын анықтауға болады. Құрсақ қуысын пальпациялаған кезде жыныс қуысынан экссудат бөлінуі күшейе түседі. Өтуі және болжау. Уақытылы және дұрыс емдегенде әдетте жануар жазылады. Ағзаның резистенттілігі төмен болып, жатыр қабырғасының жарақаттануы байқалса, қабыну үрдісі оның бұлшық етті қабатына (миометрит дамиды) немесе сірлі қабықшасына (периметрит) да жетеді. Мұндай жағдайда болжауды абайлап жүргізген жөн, себебі жануар сепсистен өліп кетуі мүмкін. Кеш және жүйесіз емдегенде жіті эндометрит атрофиямен және жатыр бездерінің кисталық зақымдалуымен, жануарды бедеулікке ұшырататын жатырдың шырышты және бұлшық етті қабықшасындағы дәнекер ұлпасының өсуімен және т.б. өзгерістермен сипатталатын созылмалы түріне айналады. Кей жағдайда қабыну үрдісі жұмыртқа жолы мен жұмыртқалықтарда дамиды, соның салдарынан сальпингит және оофорит дамиды. Емдеу ағзаның жалпы тонусын жоғарылатуға, жатырдың жиырылу қабілетін көтеруге, оның қуысынан экссудатты жоюға және жатырда антисептикалық жағдайлар тудыруға бағытталған, кешенді болуы тиіс. 1. Ауру жануарларды оқшаулап, оларды ұстау және күтіп-бағу, азықтандыру жағдайын жақсартады. 2. Жатыр жиырылуын күшейту үшін және оның қуысынан экссудат шығуын тездету үшін тері астына немесе бұлшық етке окситоцин (рец. 113), гифотоцин, маммофизин итке-2,5-10 ӘБ, мысыққа - 2-5 ӘБ мөлшерінде, прозериннің 0,05%-ды ерітіндісін (рец. 91) немесе пахикарпин, прегнантол, эрготал, эргометрин және басқа да жатыр препараттарын тағайындайды. Препараттарды арасына 12-24 сағат салып 3-5 күн ішінде енгізеді. 3. 3 - 5%-ды натрий хлориді ерітіндісімен, 1:1000 қатынасында этакридин лактат ерітіндісімен (рец. 8), фурациллинмен 1:5000 (рец. 9), фуразолидонмен (1:1000) жатырды жуады. Содан соң енгізілген ерітіндіні сорғыш құралдармен (резеңке түтікпен жалғанған шприц және т.б.) немесе құрсақ қабырғасына массаж (уқалау) жасау арқылы сыртқа шығарады. 4. Жатырда патогенді микрофлораның дамуын тоқтату үшін микробтардың қолданылатын препаратқа сезімталдығын ескере отырып, жергілікті сепсиске қарсы терапия қолданады. Жатыр қуысына енгізу үшін антибиотиктердің үйлесімді комбинациясы, сулы (рец. 148, 149) немесе майлы (өсімдік, вазелин майы немесе балық майы) негізде дайындалған суспензия түріндегі сульфаниламидті және нитрофуранды препараттар белсенді әсер етеді. 148. Rp.:Fuuacillni -1,0 Furazolidoni -0,5 Neomycini sulfatis – 1,5 Benzilpenicillini-natrii-1,0 Norsulfazoli solubilis -5,0 Aquae destillatae ad 100,0 M.f. Suspensio D.S. Жатыр қуысына енгізу үшін. # 149. Rp.: Oxytetracyclini hydrochloride- 1,5 Neomycini sulfatis – 1,5 Polimixini M sulfatis-0, 15 Norsulfazoli solubilis -5,0 Benzilpenicillini-natrii-0,5 Streptomycini sulfatis -1,0 Olei Helianti ad 100,0 M.f. Suspensio D.S. Жатыр қуысына енгізу үшін. # Сонымен қатар балық немесе өсімдік майындағы 5-10%-ды трициллин, құрамында антибиотиктердің қоспасы бар стрептоцидтің 5%-ды линименті, септиметрин эмульсиясы және т.б. тиімді әсер етеді. Аталған дәрілік формаларды мынадай мөлшерде қолданады: итке-3-15, мысыққа - 3-4 мл, 3-5 тәулік ішінде күніне 1-2 рет. Иттер мен мысықтарға препаратты жатырға резеңке түтік арқылы полистиролды пипеткамен жалғанған 10-20 грамдық шприцпен енгізеді. Препаратты енгізбес бұрын сыртқы жыныс мүшелерін дезинфекциялық ерітіндімен жуады. Несеп шығаратын астаушаның қуысына түспеу үшін катетерді қынаптың жоғарғы қабырғасы бойымен жылжыту керек. 5. Жалпы емдеуде бұлшықетке келесі антибиотиктер тағайындайды: пенициллиннің стрептомицинмен қоспасы (рец. 150); мономицин (рец. 151); фармазин (рец. 152), гентамицин (рец. 2); олеандомицин (рец. 66). Антибиотикті терапия курсының ұзақтығы 3-4 тәуліктен кем емес. Ауыр жағдайларда ішке антибиотиктермен бірге сульфаниламидті препараттар тағайындайды: сульфадимезин (рец. 18), cульфапиредозин (рец. 83), этазол (рец. 153). 150. Rp.: Benzylpenicillini – natrii 500 000 ED Streptomycini sulfatis 500 000 ED D.t.d.N. 10 in flac. S.Бұлшық етке, күніне 2 рет. Енгізер алдында флакон ішіндегісін новокаинның 2 мл 0,5% ерітіндісімен араластыру керек. # 151.Rp.: Monomycini 0.5 D.t.d. N. 20 in flac. S.Бұлшықетке күніне 3 рет. Флакон ішіндегісін новокаинның 2 мл 0,5% ерітіндісімен араластыру керек. #
152. Rp.: Farmazini-50 25 ml D.S. Бұлшық етке 1 кг дене салмағына 10 мг-нан 3-5 күн ішінде күніне 1 рет # 153. Rp.:Aethazoli 0,2 Sacchari albi 2,0 M.f. pulvis. D.t.d. N. 6. S. Ішке қолданылады. Бір ұнтақтан күніне 2 рет. # 6. Эндометриттің жіті сатысында В.В.Мосинның плевра үсті новокаинді блокадасын (бір рет) қолданған жөн. Новокаинді терапия ұлпалардың жұмысын және ағзаның қорғаныштық - бейімделу қабілетінің реакциясын жақсартады, жатырдың тонусы мен жиырылу қабілетін жоғарылатады, қабыну үрдісінің тез басылуына септігін тигізеді. 7. Эндометрит ауыр өткенде, ағза күшті уланғанда және сепсис дамуы мүмкін болса 40%-ды глюкоза ерітіндісін, 40%-ды уротропин, 10%-ды кальций глюконатын (рец. 154) тағайындайды, көрсеткіштеріне байланысты тері астына кофеин (рец. 155), кордиамин (рец. 117) енгізеді. 154. Rp.: Sol. Glucosi 40 % 10 ml Sol. Hexamethylentetramini 40% 10,0 ml Sol.Сalcii gluconatis 10% 10,0 M.D.S. Тамыр ішіне (ақырындап) 5-7 тәулік ішінде күніне 1 рет. # 155. Rp.: Sol. Сoffeini-natrii benzoatis 10% 1ml D.t.d.N. 10 in amp. S. Тері астына, 1 мл-ден. # 8. Уланумен, сонымен қатар ағзаның сусыздануымен күресудің ең жақсы тәсілі изотониялық сұйықтықтарды тамыр ішіне тамшылату әдісімен құю болып табылады: 0,9%-ды натрий хлориді ерітіндісі (рец. 46), 5%-ды глюкоза ерітіндісі (рец. 26). 9.Егер жануардың жағдайы жақсармаса жатырдың экстирпациясын жүргізеді. ЖАТЫРДЫҢ АЙНАЛУЫ (ТҮСУІ) Жатырдың қынап арқылы сыртқа шығып кетуі туу кезінде немесе туудан соң, 6-12 сағаттан кеш емес, яғни жатыр мойны кеңінен ашулы тұрған уақытта болады. Себебі. Негізгі себебі бірнеше рет туғанда, ұрық ірі болғанда оның қабырғаларының созылуынан, ұрық қабықшаларының сулануынан туындайтын жатыр атрофиясы болып табылады. Жатырдың айналып кетуінің ең негізгі себебі күшті толғақтар деп есептеледі. Толғақтың әсерінен жатыр көбіне туу кезіндегі бірнеше сағаттық үзілістен соң шығарылатын соңғы ұрықты туған кезде айналып кетеді. Белгілері. Иттер мен мысықтарда жатырдың айналу дәрежесіне байланысты сыртқа түтік немесе дөңгелек ішек түрінде бір мүйізше, әлде бір негізден бөлінген екі түтік түрінде шығып тұруы мүмкін (17,18 сурет). Осы түтіктердің бос ұштарында қуыстар, ал кілегейлі қабығында мүйізшелерінің айналасында иттерде жасыл немесе қоңыр түсті плацентарлық бөліктер болады. Өтуі және болжау. Жатыры түскен соң жануарда мазасыздану, кейде толғақ байқалады, несеп шығаруы қиындайды.
17 - сурет. Иттің жатырының түсуі
18 - сурет. Мысық жатырының түсуі Әдетте, иттердің жалпы жағдайы жатырдың түскеніне бірнеше күн өтсе де айтарлықтай өзгере қоймайды. Мысықтар сезімтал болады, сондықтан оларда әлсіздік, көрінетін кілегейлі қабықтарының бозаруы, дененің беткі жағының салқындауы байқалады. Түскен жатыр уақыт өте келе қатты ісінген, борпылдақ болады және күңгірт-көк немесе сұр-қоңыр түске енеді. Кілегейлі қабығы кебеді, жарылады, қабыну мен некроз басталады. Содан соң жатырдың гангренасы дамиды да, жануар 2-5-ші күні сепсистен өледі. Емдеу. Қабырғаларының жыртылуы үлкен болмаса, өліеттену белгілері немесе кілегейлі қабығының қатты кеуіп кетуі байқалмаса, түскен жатырды дұрыстайды. Дұрыстауға кедергі келтіретін толғақты басу үшін нейролептиктер немесе наркоз қолдануға болады (рец.156). Жатыр мөлшерін кішірейту үшін мынадай мөлшерде окситоцин қолданады: итке – 3-10, мысыққа – 2 -3 ӘБ тамыр ішіне (рец. 157) немесе түскен жатыр қабырғасының бірнеше жерінен ұзындығы бойынша (дұрыстаудан 5 минут бұрын) енгізеді.
156. Rp.: Sol. Aminazini 2,5% 5ml D.S.Тері астына, бұлшық етке. # 157. Rp.: Sol. Oxytocini 1 ml (5 ED) in amp. D.S. Тамыр ішіне 5 мл 5%-ды глюкоза ерітіндісі. Дұрыстау алдында жатырды 2%-ды салқын ашудас ерітіндісімен (рец. 158) немесе 0,02%-ды марганец қышқылды калий ерітіндісімен жуады, стерилді клеенкаға немесе орамалға салады, кілегейлі қабығын тітіркендірмейтін антимикробты эмульсия немесе жақпа май жағады (рец. 159). 158. Rp.:Aluminis 4.0 Aq. Destill. Ad. 20 M.D.S. Айналып кеткен жатырды жуу үшін. # 159. Rp.:Linimenti Synthomycini 10% 25.0 D.S. Айналып кеткен жатырға жағу үшін. # Итті, мысықты шалқасынан жатқызып, жамбас белдеуін көтереді. Осыдан басқа, ит пен мысықтың әрбір жыныс ернеуіне (ұлпа қалыңдығына) кейін жыныс саңылауын түтікше түрінде ашу үшін жібек жіптен бір ілмектен салу керек. Жатырды дұрыстауды оның негізінен немесе жоғарғы жағынан бастайды. Бірінші нұсқада сыртқы жыныс мүшелеріне жақын орналасқан жатырдың бөлігін екі қолмен ұстап қысады да, қынапқа қарай жылжытады, сонымен қатар артында орналасқан басқа да бөліктерін дұрыстайды. Қатты ісінген жатырдың көлемін оның жоғарынан негізіне қарай бағыттап антисептикалық ерітіндіге батырылған, стерилді жалпақ дәкені қолданып қысып орау арқылы кішірейтуге болады (рец. 8). Жамбас қуысына жылжыту кезінде жатырды дәкемен орайды да, антимикробты эмульсия немесе жақпа жағады. Егер дұрыстауды мүйізшенің жоғарынан бастаса, соңғы жағы дөңгелектеніп жалпақталған серпіме (барабанды таяқша) немесе пробирканың кері жағын қолданады. Дегенмен барлық құралдарды асқан сақтықпен, негізінде дұрыстаудың басында ғана қолданған жөн. Жатыр түгелімен дұрысталып болуға қалған кезде, қалған бөлігін жамбас қуысына, содан соң құрсақ қуысына қолмен жылжытады. Жатырдың қабаттарын түгел дұрыстау үшін оның қуысына қысыммен натрий хлоридінің изотониялық ерітіндісін құюға (рец. 46), ал жиырылуды күшейту үшін тамыр ішіне окситоцинді енгізуге (дұрыстауға дейін енгізілмеген болса) болады. Жатыр қайта түспес үшін сарпайға ілмек тәрізді немесе ішек тігісін салады. Толғақ қайта басталса нейролептиктер қолданады. Алғашқы 3 күнде жануарларға әдеттегі мөлшерде бұлшық етке антибиотиктер тағайындайды (рец. 1,2). Түскен жатыр қатты өзгерген болса, оны кесіп алып тастайды. Жатырды кесіп алып тастау жағдайлары: жатыр қабырғасының айтарлықтай жарақаттары, жатыр гангренасы немесе қатты кеуіп кетуі (жатырдың мумиялана бастауы). Болжау. Сәтті. Операция барысы. Жануарды жатқан күйінде бекітеді. Ауруды басу үшін кейбір инфильтрациялық анестезия (0,5%-ды новокаин ерітіндісін лигатура салынған жерден жоғары жатыр ұлпаларына енгізу), кейде бұлшық етке нейролептик енгізумен қатар (аминазин және т.б.) қолданылады. Жұмыс барысында қол ластанбас үшін қабынған немесе гангренозды жатырды дезинфекциялық ерітіндімен жуу керек. Жатыр мойнынан 3-5 см шегініп, жатыр денесіне жуан жібектен №8-10 кестірулік тігіс түрінде лигатура салады. Жібек жіпті алдын ала дезинфекцияланған және стерилді вазелин жағылған болуы керек, лигатураның екі ұшында тігісті тартуды жеңілдету үшін ағаш таяқшалар болуы тиіс. Тігіс салмас бұрын жатыр ішінде ішек немесе қуықтың жоқ екендігіне көз жеткізу керек. Ол үшін жатырды мұқият ұстап қарайды немесе жатыр қуысын қарау және пальпациялау үшін шеткі жағынан оның қабырғасын аздап кеседі. Жатырда ішкі мүшелер болса оларды құрсақ қуысына орналастырады. Осыдан кейін ғана жатырға тігіс салады. Лигатура орнатқан соң жатырды лигатурадан 2-4 см аралықта кеседі, қалдықтың 5%-ды йодтың спирттік ерітіндісімен өңдеп (рец. 30), қынапқа орналастырады. Осыдан соң жануарды толғақ басталса сарпайға тігіс салады. Қалдықтың жойылуы кезінде бөлінетін экссудатты тоқтату үшін қынапты антисептикалық ерітінділермен күнделікті жуып отырған дұрыс. Алғашқы күндері жануарға сұйық тамақ береді, іші қатса клизма тағайындайды. Кейде қуықты катетер көмегімен босатуға тура келеді. Жатыр қалдығы 10-15 күннен соң түседі және лигатурамен бірге сыртқа шығады.
|
