БІРІНШІ БАПأَفْعَلَ يُفْعِلُ масдарының екі қалыбы бар: اِفْعَالٌ اِكْرَامٌ, فَعَالَةٌ كَرَامَةٌ, құрметтеу. يُفْعِلُ алғашқыда يُأَفْعِلُ болған, вахид мутакаллим жіктелуінде - اُأَفْعِلُ. Араб тілінде екі һамза қатар келмейді. Сондықтан يُأَفْعِلُ һамзасы түсірілген: يُفْعِلُ. Музариъ етістігіне қарап, мазийден басқа барлық сөзжасамда осы һамза түсірілген. Бұл баптың қосымша әрпі «һамзаи катъия» (ажыратушы һамза) болып табылады. Һамза екі түрлі болады. Бірінші һамза екі сөздің арасында келгенде оқылмайды. Ол һамзаи васлия (біріктіруші һамза) деп аталады. Екіншісі екі сөздің арасында келгенде оқылады. Ол «һамзаи катъия» (ажыратушы һамза ءَ, ءُ, ءِ) деп аталады. الرَجُلُ امْتَحَنَنِى ثُمَّ أَكْرَمَنِى (Һамза төрт жағдайда ажыратушы болады: музариъ етістігінің вахид мутакаллимінде, суласий мазидтің бірінші бабының мазий және амр хазир формаларында, исм тафзилде, жамъ таксирде – бұрыс етістіктерінің көпше түрлерінде. Басқа барлық жағдайларда һамза біріктіруші болады – ауд.еск.) Бұл бапта һамзаны қосу мына жағдайлар үшін жүзеге асқан: 1) көбінесе салт етістікті сабақтыға айналдыруда. أَذْهَبْتُ زَيْدًا فَذَهَبَ Зайдты жібердім, ол кетті. وَأَجْلَسْتُهُ мен оны отырғыздым, فَجَلَسَ және ол отырды. 2) керісінше, сабақты етістікті салт етістікке айналдыруда. كَبَّ ол бетін төмен қаратып қойды, فَأَكَبَّ және ол бетін төмен қаратып тұрды. عَرَضَ ол көрсетті, فَأَعْرَضَ және ол көрінді. قَشَعَ ол таратты, فَأَقْشَعَ және ол таратылды. 3) уақыттың жеткендігін көрсету үшін: أَصْبَحَ таң атуға айналды, أَمْسَ, кеш батуға айналды. 4) масдар (түбір сөз) үшін уақыттың жеткендігін көрсету үшін: أَحْصَدَ الزَّرْعُ егінді жинайтын уақыт жетті. أَجْزَمَ النَّخْلُ жаңғақты үзетін уақыт жетті. 5) етістіктің көптік түрін көрсету үшін أَثْمَرُ السَّفَرْجَلُ айва көп жеміс берді. 6) бір нәрсенің сапасын көрсету (анықтау) үшін. Егер масдар сабақты етістік болса, онда бұл сапа фаъил болады. أَبْخَلْتُ زَيْدًا мен Зәйдты сараң деп таптым. Егер масдар салт етістік болса, онда сапа мафъул болады. أَحْمَدْتُ زَيْدًا мен Зәйдтың мақталғанын көрдім. 7) масдардың мағынасын терістеу (жою) үшін. أَعْجَمْتُ الكِتَابَ мен кітапты арабшаладым (яғни, кітаптың арабша еместігін жойдым). 8) көптік мағынаны көрсету үшін, أَشْغَلْتُ زَيْدًا мен Зәйдтың уақытын көп алдым. 9) мафъулды масдарға қарсы қою үшін, أَبَاعَ الجَارِيَةَ мен тұтқын қызды сатуға шығардым. Сахих: أَكْرَمَ يُكْرِمُ масдары اِكْرَامٌ كَرَامَةٌ құрметтеу.
Қағида: суласий мужаррадтан басқа етістіктердің барлығында исм мафъул, исм мазаман, исм макан и масдар мимийлердің жазылуы бірдей (яғни, омонимдер): Музаъаф: أَحَبَّ يُحِبُّ масдары اِحْبَابٌ дос болу, жақсы көру, қалау.
|
