Айналым капиталының статистикасы

Айналым капиталы - бір ө ндірістік циклде немесе қ ысқ а календарлық кезең нің уақ ыт ағ ымында (бір жылдан артық емес) қ олданылатын ең бек қ ұ ралы. Ол кә дімгідей заттай жасалғ ан ө німге кіреді жә не толығ ымен оғ ан ө з қ ұ ндылығ ын кешіреді.

Статистикада айналым капиталының қ ұ рамы тө мендегі сыныптау кө мегімен зерттеледі (3-сурет):

 

Ө ндіріс процесіндегі рө ліне байланысты айналым капиталы ө ндірістегі капитал жә не айналыстағ ы капитал деп бө лінеді

Ө ндірістегі айналым капиталының қ ұ рамы мен мазмұ ны қ андай?

1.1. Ө ндірістік қ орлар - бұ л кә сіпорынның аралық тұ тыну ретінде ө ндірісте қ олдану ү шін қ орда ұ стайтын барлық тауарлары. Оғ ан мыналар кіреді:

- шикізат жә не материалдар;

- отын жә не жанармай;

- комплекттік бұ йымдар, конструкциялар;

- арзан бағ алы жә не тез тозатын заттар;

- қ ұ рылыс материалдары;

- тұ қ ымдар жә не жем;

- бордақ ылаудағ ы жас жә не ересек малдар;

- кең се тауарлары.

1.2. Аяқ талмағ ан ө ндіріс - кә сіпорын ө ң дей бастағ ан, бірақ ә лі тіпті бір цех ішінде аяқ талмағ ан, басқ а институционалды бірліктерге жеткізілуге арналғ ан заттар.

Аяқ талмағ ан ө ндіріске мыналар жатады:

а) тек бір рет қ олдануғ а арналғ ан, ө сірілетін ө сімдіктер, ағ аштар, жас мал, ү й қ ұ сы;

ә) аяқ талмағ ан қ ұ рылыс, аяқ талмағ ан кү рделі жө ндеу (егер оларды тапсырыс беруші келісім шартсыз ө ндірсе жә не оларғ а тө лем тө ленбесе).

Қ ұ рылысқ а келісімшарт болса жә не оны шаруашылық тә сілімен орындаса, аяқ талмағ ан қ ұ рылыс жә не аяқ талмағ ан кү рделі жө ндеу негізгі капиталғ а жатады.

Жартылай фабрикаттар - бір цехта ө ндірісі аякталғ ан, бірақ ә рі қ арай басқ а цехта, кә сіпорындарда, бө лімде ө ң делетін немесе жиналатын ө німдер.

1.3. Дайын ө німдер - басқ а институционалды бірліктерге жеткізгенге дейін ө ндірушілерде сақ талатын, берілген кә сіпорында ешқ андай ө ң деуді қ ажет етпейтін, қ алыптасқ ан нормағ а сә йкес келетін сертификатпен жабдық талғ ан жә не толық тай оралғ ан тауарлар.

1.4. Қ айта сатуғ а арналган тауарлар - кө терме жә не бө лшекті саудагерлердің қ айта сату мақ сатымен сатып алғ ан тауарлары, қ айта сатуғ а арналғ ан тауарларды кө терме жә не бө лшекті саудагерлер ө ң демейді, олар тек ө німді тартымды жә не ың ғ айлы тү рге келтіруі мү мкін (жуу, сорттау, орау).

1.5. Мемлекеттік материалдық резервтер - кә сіпорындардың, ұ йымдардың қ ажетті, болжанбағ ан жағ дайлары кезінде тұ рақ ты жұ мысты қ амтамасыз ету ү шін мемлекет, басқ ару органдары резервтеген материалдық ресурстар (шикізат, отын, материалдар, тұ қ ымдар, жем, т.б.).

Айналыстағ ы капиталдың мазмұ ны жә не қ ұ рамы қ андай?

2.1. Ақ шалай қ аражаттар — кассадағ ы қ олма-қ ол ақ ша, банктағ ы есептеу шоттарындағ ы аккредитив, чектегі қ олма-қ ол емес ақ ылар.

2.2. Кә сіпорындар, сауда ұ йымдарының қ оймаларындағ ы ө нім қ орлары - сатуғ а арналғ ан, кө терме жә не бө лшекті саудагерлер қ айта ө ң деген ө нім.

2.3. Дебиторлық берешек — заң ды жә не жеке тұ лғ алардың шаруашылық қ арым-қ атынас нә тижесің де кә сіпорынғ а беретін тиісті қ арыз сомасы:

- міндетіне қ арай кредиторлық берешек — кә сіпорынның заң ды жә не жеке тұ лғ аларғ а жеткізушілерге тө лейтін ақ шалай қ аражаттары.

2.4. Қ ысқ а мерзімді қ аржылық салымдар — клиенттерге берілген облигациялар жә не т.б. бағ алы қ ағ аздар, депозиттер, займдар, вексельдер.

Сонымен, айналым капиталы тұ рақ ты қ озғ алыста болатын жә не ақ шалық капиталғ а айналатын активтерге ие. Айналым капиталы статистикасының негізгі міндеттері:

1. Айналым капиталының бар болуы туралы ақ паратты жинау, ө ң деу жә не талдау.

2. Барлық айналым капиталының қ ұ рамын, қ ұ рылымын, материалдық айналым қ аражаттарының динамикасын тү рлері бойынша талдау.

3. Барлық айналым капиталының, материалдың айналым қ аражаттарының пайдаланылуын статистикалық зерттеу.

Материалдық айналым капиталы қ орының бар болу кө рсеткіштері қ андай?

Материалдық айналым капиталының қ оры - моменттік кө рсеткіш, олар:

1) кезең басындағ ы материалдық айналым капиталының бар болуы (ай, квартал, жыл);

2) кезең аяғ ындағ ы материалдық айналым капиталының бар болуы (ай, квартал, жыл).

3) материалдық айналым капиталының орташа қ оры келесіформулалармен есептеледі:

а) егер бірдей интервалды моменттік қ атардың берілгендері болса, орташа хронологиялық формула бойынша:

Бұ л жерде: К₁ К₂, К₃,..... К_п- материалдық айналым қ аражаттарының қ алдық тары;

К - орташа материалдық қ аражаттардың қ оры;

ә) егер бірдей емес интервалды моменттік қ атар берілсе, ө лшенген орташа арифметикалық формула бойынша:

Бұ л жерде: t- кү ндер арасындағ ы уақ ыт аралығ ы.

Материалдық аиналым капиталының пайдаланылу кө рсеткіштері қ алай есептеледі?

Статистика материалдық айналым капиталын пайдалануды кө рсеткіштер кө мегімен зерттейді.

Ү лестік шығ ын ә р ө нім тү рі бойынша натуралды тү рде, анық талғ ан бө лек материалдық ресурс тү рінің (шикізат материалдарының бір тү рі, мысалы: ұ н, отын; электроэнергия; тұ қ ым, жем, т.б.) ө ндірілген ө нім кө леміне қ атынасы ретінде есептеледі:

Бұ л жерде: п- натуралды тү рде ө німнің кө лем бірлігін ө ндіруге арналғ ан бір материалдық ресурс тү рінің ү лестік шығ ыны;

q — натуралды тү рде берілген ө нім тү рінің бірлік кө лемі; пq — натуралды тү рде ө німді ө ндіруге кеткен материалдың ресурс тү рінде жұ мсалғ ан жалпы шығ ыны.

2. Ө німнің материалдық сыйымдылығ ы - барлық материалдың ресурстар (шикізат, материал, отын, электроэнергия, т.б.) қ ұ нының тү гелдей барлық ө нім қ ұ нына қ атынасы:

Бұ л жерде, п- ө нім бірлігін шығ аруғ а арналғ ан ә р тү рлі материалдық ресурстар тү рінің ү лестік шығ ыны;

ө нім шығ аруғ а кеткен материалдық жұ мсалым қ ұ ны;

барлық шығ арылғ ан ө нім қ ұ ны;

q— натуралды тү рде берілген ө нім тү рінің бірлік кө лемі.

Ө німнің материалды сыйымдылығ ы ақ шалай ө лшенеді жә не барлық ө нім ассортименті бойынша жә не салалар, секторлар, аймақ тар, толық экономика бойынша есептелуі мү мкін.

3. Айналым капиталының айналым кө рсеткіштері: айналым коэффициенті (есе бойынша) жә не бір айналымның орташа ұ зақ тығ ы (кү н бойыйша) болып бө лінеді:

3.1. Айналым коэффициенті сатылғ ан ө нім қ ұ нының айналым капиталының орташа қ алдығ ына қ атынасы ретінде есептеледі:

К_{айналым}

Бұ л жерде: рq — сатылғ ан ө німнің қ ұ ны;

К- айналым капиталының орташа қ алдығ ы. Берілген коэффициент айналым капиталының айналым жылдамдығ ын сипаттайды.

3.2. Бір айналымның орташа ұ зақ тығ ы (қ ұ н бойынша) немесе айналым капиталының айналыс уақ ыты (У_{айналыс}):

Бұ л жерде: К - кезең нің календарлы кү ндерінің саны(ай 30 кү н, квартал - 90 кү н, жыл 360 кү н).

Айналым кө рсеткіштері айналым қ аражаттарының жекетү рлері бойынша есептеле ме?

Айналымдылық тың жалпы кө рсеткіштерін, сол сияқ тыжеке тү рлердің: ө ндірістік қ ор, аяқ талмағ ан ө ндіріс, дайынө нім жә не дебиторлық -кредиторлық берешекті ө теукезең інің айналым кө рсеткіштерін есептеуде мә ні зор. Кү нменберілген ө ндірістік қ орлардың айналымдылығ ы ө ндірістік қ орларды сақ тау уақ ытын сипаттайды. Аяқ талмағ ан ө ндірістің айналымдылығ ы уақ ыт ө ндірісі болады. Дайын ө німнің айналымдылығ ы ө німді жү зеге асыруғ а қ ажет уақ ыт болып табылады.

4. Айналым капиталын бекіту коэффициенті (К _бекіту):

Айналым капиталын бекіту коэффициенті ө німді сатуда 1 тең геге сә йкес айналым капиталының орташа қ алдық қ осындысын сипаттайды.

Материалдық айналым капиталының динамикасы мен факторларын талдау қ алай жү ргізіледі?

А. Ү лестік шығ ынның жекелей индексі:

i _т =

Бұ л жерде: п₁ n₀ - есептегі жә не базистік кезең дерге сә йкес ү лестік шығ ын.

В. Натуралды (табиғ и) тү рдегі ө німдерді дайындауғ а қ ажет белгілі бір материал жұ мсалымының жалпы индексі

I_nq=

 

Бұ л жерде: n₁q₁ n₀q₀ — есептегі жә не базистік кезең дегі ө німді дайындауғ а белгілі материал тү рінің жұ мсалымы. Базистік кезең мен салыстырғ анда есептегі кезең де материал ү немдеудің (артық шығ ынының) сомасы:

Соның ішінде факторлар ө згерісінің ә сері есебінен:

а) ү лестік шығ ын (І_n):

Бұ л жерде: - ө нім дайындаудағ ы материалдың ү лестік шығ ыны, базистік кезең дегі ү лестік шығ ын жә не есептік кезең дегі ө нім кө лемінің кө бейткіштерінің қ осындысы болып табылады.

Ү лестік шығ ын ө згеруінің ә сері есебінен материалды ү немдеу (артық шығ ын) қ осындысы:

ә) ө нім кө лемінің ө згеруі ә серінің есебінен (I_q):

Ө нім кө лемінің ө згеруі ә серінің есебінен материалды ү немдеу (артық шығ ын) қ осындысы:

Жалпы индекстердің жә не олардың ө сімдерінің ө зара байланысы:

1) I_n=

2)

С. Материалдық айналым капиталы қ ұ нының жалпы индексі (І_npq)

Материалдық айналымканиталы қ ұ нының жалпы, барлығ ы ():

Соның ішінде факторлардың ә сер етуі есебінен:

а) ү лестік шығ ында I_n:

Ү лестік шығ ындар ө згерісінің есебінен материалдық айналым капиталы қ ұ нының ө сімі:

ә) бағ алар (І_р):

Бағ алар ө згерісінің есебінен материалдық айналым қ аражаттарының ө згеруі:

б) ө нім ө ндірісінің кө лемі (I_q):

Ө нім ө ндірісінің кө лемінің есебінен материалдық айналым капиталы қ ұ нының ө сімі:

Материалдың айналым капиталының жалпы индекстері мен ө сімдерінің арасындағ ы ө зара байланыс

1) І_npq – І_nx І_p х І_q

2)

Д. Айналымнан босатылғ ан немесе қ осымша айналымғ а тартылғ ан айналым капиталының қ осындысы, барлығ ы (∆ Қ)'.

Бұ л жерде: К₁, К_о -есептегі жә не базистік жылғ а сә йкес айналым капиталының орташа қ оры. Соның ішінде факторлар ө згерісінің ә сері есебінен:

а) айналым капиталының бекіту коэффициенті (∆ К_к.бек.):

Бұ л жерде: К_бек1 — К_бек0 — есептегі жә не базистік жылғ а сә йкес айналым капиталының бекіту коэффициенті; сонымен қ атар бекіту коэффициенті барлық айналым капиталы орташа қ орының (К) сатылғ ан (ө ткізілген) ө німге (рq) қ атынасы ретінде есептеледі;

ә) сатылғ ан (ө ткізілген) ө німнің кө лемі:

Айналым капиталының орташа қ оры ө сімдерінің ө зара байланысы:

Мысалы, фирманың 1-тоқ сан бойынша тө мендегідей мә ліметтері берілген:

1) Шығ арылғ ан ө нім — 920 мың тг;

2) Материалдық айналым капиталы қ орларының бар болуы:

Есептең іздер:

1) Материалдық айналым капиталының орташа қ оры:

2) Материалдық айиалым капиталының айналымдылық
коэффициенті:

айналым(есе). Демек, фирманың материалдық айналым капиталына салынғ ан ә р тең гесі бірінші тоқ санда айналым жоғ алды.

3) Бір айналымның орташа жылдамдығ ы (t)

Демек, фирманың материалдық айналым капиталының бірайналымының орташа ұ зақ тығ ы (айналыс уақ ыты) 22, 5 кү н

4) Материалдық айналым капиталының бекіту коэффициенті:

Демек, ө ндірілген ө німнің ә р тең гесіне орташа есеппен материалдық айналым капиталының 25 тиыны жұ мсалды.

Барлық айналым капиталының айналымдылық кө рсеткіштері ұ қ сас есептеледі. Тек айырмашылығ ы, олар шығ арылғ ан ө нім емес, ө ткізілген ө німге жә не де барлық айналым капиталына байланысты анық талады.[67]