I ішінара үйлесімдік О

А — I жә не Е — О пайымдаулары бағ ының қ ы қ атынаста болады. Бағ ының қ ылық қ атынаста тө мендегідей заң дылық тар кездеседі:

а) бағ ындырушы пайымдау ақ иқ аттығ ынан бағ ынушы пайымдау ақ иқ аттығ ы шығ ады, бірақ керісінше болмайды;

ә) бағ ынушы пайымдау жалғ андығ ынан бағ ындырушы пайымдау жалғ андығ ы шығ ады, бірақ керісінше болмайды.

Мысалы, егер А — ақ иқ ат, «Барлық ұ рлық — қ ылмыс», онда «Кейбір ұ рлық — қ ылмыс» деген I — тіпті ақ иқ ат. Бірақ егер I — «Кейбір адамдар — қ ылмыскерлер» ақ иқ ат болса, онда «Барлық адамдар — қ ылмыскерлер» деген А да ақ иқ ат болады деуге болмайды. Бұ л жағ дайда ол жалғ ан пайымдау. Басқ а жағ дайда А ақ иқ ат болуы мү мкін.

Мысалы, «Кейбір судьялар — заң герлер» деген I ақ иқ ат болып табылады. «Барлық судьялар — заң герлер» деген А да ақ иқ ат болады. ­Ө з кезегінде егер I — «Кейбір азаматтар заң ды бұ зуғ а қ ұ қ ылы» деу жалғ ан болса, онда «Барлық азаматтар занды бұ зуғ а қ ұ қ ылы» деген А — тіпті жалғ ан. Бірақ, егер А — «Барлық саң ырауқ ұ лақ тар улы» жалғ ан болса, онда I — «Кейбір саң ырауқ ұ лақ тар улы» да жалғ ан болады деген сө з емес. Басқ а жағ дайларда I жалғ ан болуы мү мкін. Мысалы, егер А — «Барлық параллельдер қ иылысады» жалғ ан болса, онда I — «Кейбір параллельдер қ иылысады» да жалғ ан.

Ішінара уйлесу (субконтрарлық) — бұ л сапасы жағ ынан ә р тү рлі, саны бойынша бірдей пайымдаулар арасындағ ы қ атынас ( I — О). Олар бір мезгілде ақ иқ ат бола алады, бірақ бір мезгілде жалғ ан болуы ешқ ашан да мү мкін емес, яғ ни, егер осы пайымдаулардың бірі жалғ ан болса, онда басқ асы міндетті тү рде ақ иқ ат болады. Ал А — «Кейбір адамдар — заң гер» ақ иқ ат болса, О — «Кейбір адамдар заң гер емес» пайымдауы да ақ иқ ат болады. Бірақ I — «Кейбір ү шбұ рыш бұ рыштарының қ осындысы 180°-қ а тең болады» пайымдауы ақ иқ ат болса да, «Кейбір ү шбұ рыштардың бұ рыштарының қ осындысы 180°-қ а тең болмайды» пайымдауы жалғ ан болады.

Сыйыспайтын пайымдаулар. Олар қ арамақ арсы жә не қ айшылық деп аталатын логикалық қ атынасқ а ие. Қ арама-қ арсы (кантрарлық) қ атынасқ а А — Е пайымдаулары жатады. Бұ л пайымдаулар бір мезетте жалғ ан бола алады, бірақ бір мезетте ешқ ашан да ақ иқ ат бола алмайды. Бұ л дегеніміз пайымдаулардың бірі ақ иқ ат болса, онда басқ асы міндетті тү рде жалғ ан болады. Егер қ арама-қ арсы пайымдаулардың кезкелгені жалғ ан болса, онда басқ асы ақ иқ ат, сондай-ақ жалғ ан бола алады. Заң дылық ішінара ү йлесетін пайымдауларғ а тә н нә рсеге кері болады.

Мысалы, егер «Барлық адвокаттар — заң герлер» ақ иқ ат болса, онда Е — «Бірде-бір адвокат заң гер болып табылмайды» деген қ арама-қ арсы пайымдау жалғ ан. Егер Е — «Бірде-бір азаматтың заң ды бұ зуғ а қ ұ қ ы жоқ», оң да А — «Барлық азаматтар заң ды бұ зуғ а қ ұ қ ылы» деген пайымдауы жалғ ан. Бірақ егер А — «Барлық куә лар шыншыл» жалғ ан болса, онда Е — «Бірде-бір куә гер шыншыл емес» деген пайымдау ақ иқ ат деген сө з емес. Дә л осы жағ дайда ол да жалғ ан. Басқ а жағ дайда ақ иқ ат болуы мү мкін. Сонда, егер А — «Барлық киттер — балық тар» жалғ ан болса, онда Е — «Бірде-бір кит — балық емес» пайымдауы ақ иқ ат.

Қ айшылық (контрадикторлық) қ атынасқ а шаршының диагональ бойынша тө бесінде тұ рғ ан, яғ ни А-Е, жә не I-О пайымдаулары жатады. Оларғ а келесі зандылық тар тә н: олар бір мезетте ақ иқ ат та, бір мезгілде жалғ ан да бола алмайды. Бірінің ақ иқ аттығ ынан міндетті турде екіншісінің жалғ андығ ы шығ ады немесе керісінше. Мысалы, егер А — «Заң алдында барлық адамдар тең» ақ иқ ат болса, онда О — «Кейбір адамдар заң алдында тең емес» жалғ ан. Егер Е — «Бірде-бір судья — заң гер емес» жалғ ан болса, онда I — «Кейбір судьялар — заң герлер» ақ иқ ат болады.

Қ арапайым атрибутивті пайымдаулардың ақ иқ аттығ ы мен жалғ андығ ы бойынша арасындағ ы қ атынастарды білу танымдық жә не практикалық қ атынаста маң ызды рө л атқ арады. Ең алдымен ол ө зің дік талдаулар жасауда қ ателіктерге ұ рынудан сақ тайды. Мысалы, «Кейбір судьялар адал емес» дегеннен «Барлық судьялар адал емес» деген пікір шық пайды. Мұ ндай қ ателік логикада асығ ыс жалпылау деп аталады жә не ө те жиі кездеседі.

Пікірталаста, дауда, жекелеген заң ғ а қ атысты сұ рақ тар бойынша жалпы жалғ ан пайымдауды терістеу ү шін оғ ан қ арама-қ арсы жалпы пайымдауғ а келудің қ ажеті жоқ, ө йткені оң ай дағ дарысқ а тү сіп қ аласыз: ол да жалғ ан болуы мү мкін. Егер А — «Барлық куә лар шыншыл» деген пайымдау жалғ ан болса, онда Е — «Бірде-бір куә гер шыншыл емес» дегеннің ақ иқ ат екенін кө рсетпейді. Ол да жалғ ан. Логикалық қ атынаста қ айшылық қ а ө келетін О — «Кейбір куә лар шыншыл емес» деген жеке пайымдауды келтіру жеткілікті.