Болжамы. Басым жағдайларда қолайлыБасым жағ дайларда қ олайлы.
5 БӨ ЛІМ Ә ЙЕЛ ЖЫНЫСТЫҚ ЖҮ ЙЕСІНІҢ РЕПРОДУКТИВТІ ЭНДОКРИНОЛОГИЯСЫ
5.1. Ә ЙЕЛ РЕПРОДУКТИВТІ ЖҮ ЙЕСІНІҢ АНАТОМИЯСЫ МЕН ФИЗИОЛОГИЯСЫ Аналық без (ovarium, oophoron) — ә йел репродуктивті жү йесінің жұ п мү шесі жә не ішкі секреция безі (5.1сурет). Қ алыпты жағ дайда аналық бездің массасы шамамен 5–8 г, ұ зындығ ы 2, 5–5, 5 см, ені1, 5–3, 0 см жә не қ алың дығ ы 2 см. Аналық без екі қ абаттан тұ рады: ақ қ абық пен қ апталғ ан қ ыртысты жә не милы қ абат. Қ ыртысты зат тү рлі даму кезең індегі фолликулалардан тұ рады.
5.1 сурет. Аналық без: овуляторлы цикл барысында ө тетін ү рдістер
Аналық безден бө лінетін басты стероидты гормондарғ а эстрогендер, прогестерон жә не андрогендер жатады. Эстрогендерге эстрадиол, эстрон жә не эстриол жатады. Эстрадиол (Е2) гранулеза жасушаларымен секрецияланады. Эстрон (E1) эстродиолдың шеткері ароматизация жолы арқ ылы тү зіледі; эстриол (Е3) аналық бездерде қ алдық ты мө лшерде синтезделеді; эстроиолдың басты кө зі бауырда эстрадиол мен эстронның гидроксильденуі болып табылады. Басты прогестагенді гормонғ а (прогестин) сары денемен синтезделетін прогестерон жатады. Негізгі аналық без андрогені, тека жасушаларымен синтезделетін андростендион болып табылады. Қ алыпты жағ дайда ә йел ағ засындағ ы андрогендердің басым кө пшілігі бү йрек ү сті безінде синтезделеді. Эстрогендер мен прогестерон синтезіне қ ажетті қ осылыс холестерин болып табылады. Жыныс гормондарының биосинтезі кортикостероидтар секілді ө теді. Аналық бездің стероидты гормондары бү йрек ү сті безінің гормондары секілді жасушаларда жиналмайды, яғ ни синтез ү рдісі барысында секрецияланады. Қ ан арнасында стероидты гормондардың басым бө лігі транспортты ақ уыздармен байланысады: эстрогендер — жыныс гормондарын байланыстырушы глобулинмен (ЖГБГ), прогестерон — кортизол байланыстырушы глобулинмен (транскортин). Эстроген, прогестин жә не андрогендердің ә сер ету механизмі басқ а стероидты гормондардың ә сер ету механизміне ұ қ сас. Эстрогендердің басты метаболиттеріне ә лсіз эстрогенді белсенділікке ие катехолэстрогендер (2-оксиэстрон, 2-метоксиэстрон, 17-эпистриол) жатады; ал прогестеронның негізгі метаболиті- прегнандиол. Пебуртатты кезең нің басталуына дейін аналық бездерде гонадотропиндерге тә уелсіз біріншілік фолликулалардың баяу ө сіп дамуы жү реді. Жетілген фолликулалардың бұ дан ә рі қ арай дамуы тек гипофиздің гормондары арқ ылы ғ ана іске асады: фолликулстимулдеуші (ФСГ), лютеиндеуші (ЛГ) гормондар; аталғ ан гормондардың ө ндірілуі гипоталамустың гонадолибериндері арқ ылы реттеледі. Овариальды циклде екі фазаны ажыратады— фолликулярлы жә не лютеинді, бұ л ө з кезегінде екі жағ даймен сипатталады — овуляция жә не етеккір (5.2 сурет). Фолликулярлы фазада гипофизбен ФСГ секрециясы біріншілік фолликулалардың ө суі мен дамуын ынталандырады, сонымен қ атар фолликулярлы эпителий жасушаларымен эстрогендер ө ндірілуін ү стемелейді. Гонадотропиндердің овуляция алдындағ ы бө лінуі овуляция ү рдісін анық тайды. ЛГ овуляторлы кезең де бө лінуі мен аз мө лшерде ФСГ бө лінуі гипофиздің гонадолибериндер ә серіне сенсибилизациядлануына жә не 24 сағ ат барысында эстроиол дең гейінің кенет тү суіне байланысты, сонымен қ атар мұ ны эстрогендер мен ЛГ тым жоғ ары концентрациясына орай дамитын оң кері байланыс механизмімен де байланыстыруғ а болады.
5.2 сурет. Етеккір циклы барысында ә йел репродуктивті жү йесіндегі циклдік ө згерістер
Овуляторлы кезең дегі ЛГ дең гейінің жоғ арылауынан прогестерон бө летін сары дене тү зіледі. Прогестрон жаң а фолликулалардың ө суі мен дамуын тежейді, сонымен қ атар эндометрийге ұ рық танғ ан аналық без жасушасының енуіне қ олайлы жағ дай жасайды. Прогестронның сарысулық концентрациясының платосы ректальды (базальді) температура платосына сай келеді (37, 2–37, 5 °С), яғ ни бұ л ө ткен овуляцияны диагностикалау ә дістеріне негіз болады. Егер ұ рық тану болмаса 10–12 кү ннен кейін сары дене кері қ арай дамиды, ал ұ рық танғ ан аналық жасуша эндометрийге енсе, тү зілген бластула хориондық гонадотропин (ХГ) бө ліп, сары дене жү ктіліктің сары денесіне айналады. Овариальды (менструальды) циклдің ұ зақ тығ ы қ алыпты жағ дайда 21- 35 кү н. Кең таралғ ан 28-кү ндік цикл, бұ л жалпы ә йелдердің 30–40 % ғ ана тә н. Менструальды кезең нің ү ш фазасын ажыратады: менструальды (эндометрийдің десквамация фазасы), менструациядан кейінгі (эндометрийдің пролиферация фазасы), менструация алды (функциональды немесе секреторлы фаза). Соң ғ ы екі фаза арасындағ ы шекара овуляция болып табылады. Менструальды циклдің басы менструацияның бірінші кү нінен бастап саналады.
5.2. ГИНЕКОЛОГИЯЛЫҚ ЭНДОКРИНОЛОГИЯДАҒ Ы ЗЕРТТЕУ Ә ДІСТЕРІ 5.2.1. Физикалық зерттеу ә дістері Дене қ алпын, тері асты шел май қ абатының таралуы мен айқ ындылығ ын, сү т бездері мен тү ктену дә режесін бағ алау гинекологиялық жә не жалпы қ арау арқ ылы жү ргізіледі. Сұ растыру барысында менархе келген жасы, менструальды цикл бұ зылыстарының бар жоқ тығ ы, менстраульды бө ліністердің ұ зақ тығ ы мен сипаты, цикл ұ зақ тығ ы анық талады. Жү ктіліктің саны, босану уақ ыты, жыныстық қ атынасқ а тү скен жас шамасы, сақ тану жолдары, жү ктілік пен босанудың ағ ым ерекшеліктері де сұ растырылады. Сау баланың дү ниеге келуімен аяқ талатын жү ктіліктің қ алыпты дамуы мен ағ ымы ә йелде ауыр эндокринді патологияның даму қ аупін азайтады. Бұ л мә ліметтер кез келген эндокринді патологияның қ ашан басталғ анын анық тауғ а анамнездік нұ сқ аулық тар болып табылады.
5.2.2. Зертханалық ә дістер Сыртқ ы жыныс мү шелері дұ рыс дамымағ ан нә рестелерде, біріншілік аменореяның барлық кездерінде, сонымен қ атар жыныстық жетілудің бұ зылыстарымен жү ретін хромосомды ауруларды диагностикалауда кариотипті анық тау міндетті тү рде жү ргізіледі. Ә йел репродуктивті жү йесінің ауруларын зертханалық зерттеу аналық бездер мен бү йрек ү сті бездерінің стероидты гормондарын, сонымен қ атар гонадотропиндер (ЛГ жә не ФСГ) мен пролактинді анық таумен сипатталады. Тұ рақ ты менструальды цикл кезінде немесе олигоменореяда гонадотропиндердің базальды мө лшерін анық тау менструальды циклдің 5–7 кү ндері жү ргізіледі (ерте фолликулярлы фазада). Алынғ ан мә ліметтер басым жағ дайда гипер-, гипо- немесе нормогонадотропинді жағ дайларды ажыратуғ а мү мкіндік береді. Біріншілік гипогонадизм (аналық бездердің қ ажу синдромы, менопауза, овариэктомия) ФСГ мен ЛГ жоғ ары, ал эстрадиолдың тө мен болуымен кө рінеді. Екіншілік (гипофизарлы) гипогонадизм кезінде гонадотропиндердің де, эстрадиолдың де мө лшері тө мендейді. Сары дененің функционалды белсенділігін бағ алау мақ сатында лютеинді фазада қ ан қ ұ рамындағ ы прогестерон дең гейін анық тау тағ айындалады. Вирильді синдром кезінде гиперандрогения тү рін нақ тылауда қ ан сарысуында дегидроэпиандростеронсульфат (ДЭАС) жә не тестостеронды, ал туа біткен бү йрек ү сті безі қ ыртысты затының дисфункциясын диагностикалауда 17-гидроксипрогестеронды анық тау жү ргізіледі (4.6 бө лімді қ араң ыз). Ө те сирек жағ дайларда репродуктивті жү йенің функционалды жағ дайы мен бұ зылыстары сипатын анық тау мақ сатында фармакологиялық сынамалар орындалады. Оларғ а хориондық гонадотропинмен сынама (ХГ) жатады, яғ ни бұ л біріншілік жә не екіншілік гипогонадизмді салыстырмалы диагностикалау шең берінде гонадотропинді стимуляцияғ а реакциясын бағ алауғ а мү мкіндік береді. Гипоталамустық жә не гипофизарлы гипогонадизмді салыстырмалы диагностикалауда гонадотропин-рилизинг-гормон туындыларымен (бусерелин, трипторелин) сынаманы қ олдануғ а болады.
5.2.3. Аспаптық зерттеу ә дістері Гинекологияда инвазивті емес, қ ауіпсіз жә не қ олжетімді кең кө лемде қ олданыс тапқ ан аспаптық зерттеу ә дісі- ультрадыбысты зерттеу. Ол аналық бездер мен кіші жамбас астауының басқ а ағ заларын визиуализациялап қ ана қ оймай, фолликулалардың ө суі мен дамуын, эндометрийдің қ алың дығ ын бағ алауғ а, аналық бездердің ісік тә різді тү зілістерін анық тауғ а мү мкіндік береді. Сонымен қ атар кең кө лемде тек диагностикалау мақ сатында емес, тү рлі гинекологиялық ауруларды емдеуде эндоскопиялық зерттеу ә дістері қ олданылады (кольпоскопия, гистероскопия жә не лапароскопия).
|
