Түрік қағанаты

(552 – 603 жж.)

Ø Түрік қағанатының саяси тарихы, жер аумағы

1. «Түрік» этнонимі бірінші рет кездеседі: 542 жылы қытай жылнамаларында.
2. 545 жылы түрік қолбасшысына бейбіт қарым-қатынас орнату үшін келген: Қытай елшісі.
3. 552 жылға дейін түріктер Жужан қағандығына тәуелді болып, салық ретінде темір төлеген.
4. 552 жылы Жужан қағаны Анағұйды жеңіп, «елхан» деген атақ алған, Түрік қағанатының негізін салушы: Бумын қаған.
5. 552 жылы Бумыннан жеңіліс тапқан Жужан қағаны: Анағұй.
6. Бумын Түрік қағанатының билеушісі болды: Жужан қағанын жеңгеннен кейін.
7. Қазақстанда ірге тепкен алғашқы феодалдық мемлекет: Түрік қағанаты (552 – 603 ж.)
8. 552 жылы Бумын қаза болғаннан кейін Түрік қағаны болған: Қара–Еске.
9. Қара-Еске қаған аварларды (жужандарды) екінші рет жеңді: Букрат тауларында (Орхонның жоғарғы жағында).
10. 552–554 жылдары (553 жылы) жужандар мүлде бас көтерместей болып жеңілді: Мұқан қағанның кезінде.
11. Түріктер Ұлы Даланың шығыстағы қожасына айналды: Жужан қағанатын біржола жеңгеннен кейін.
12. VI ғасырда 10 түмен қол бастап, түріктердің Батыс жорығын бастаған Бумын қағанның інісі: Иштеми.

v 555 жылы түріктер жол бойы ешбір тегеурінді қарсылық көрмей, Арал теңізіне дейін жетті.

1. Орта Азияда түріктерге қатты қарсылық көрсеткен: Эфталиттер.
2. VI ғасырдың ортасында Түрік қағанаты жаулап алған эфталиттердің өмір сүрген жері: Каспий теңізінен Солтүстік Үндістан мен Шығыс Түркістан ға дейінгі жер.
3. 561–563 жылдары түріктердің эфталиттерге қарсы одақ құрған елі: Иран.
4. Түрік қағанатының эфталиттермен соғыс жылдары: 563–567 жылдар.
5. 10 түмен қол бастаған Иштемидің бағындарған елі: Соғдылықтар (ху елі).

R 568 жылы Константинопольге барған Түрік қағанатының елшілігін басқарған: соғды көпесі Маниах.

1. 568 жылы Түрік қағанаты Византия мемлекетімен әскери одақ құрды: Иранға қарсы.
2. Түрік қағанатының үстемдігі Солтүстік Кавказ бен Қара теңіздің солтүстік жағалауына дейін жеткен кезең: VI ғасырдың 70-жылдары.

v Қытай, Иран, Византия сияқты ірі мемлекеттермен терезесі тең түсіп, оларға өзінің саяси жағынан ықпалын жүргізген күшті мемлекеттің біріне айналды.

1. 570–580 жылдары Түрік қағанатының шығыстағы саяси ықпалының күшті болғанын көрсететін жағдай: Қытай мемлекеттерінің түріктерге салық төлеуі.
2. Қытай елінің билеушілері Түрік қағанатына жібек матамен салық; төлеп отырды: Мұқан қағаның кезінде.

v Қытайлардың бір жағының өзі түріктерге жылына 100 мың тең жібек матасын төлеген.

1. Түрік қағанатында Мұқан қағаннан кейін билікке келді: Тобо (Арслан).
2. 581 жылы (Тобо қаған қаза болғаннан кейін) Түрік қағанатында болған оқиға: Қағанат ішінде өзара соғыс болды.
3. Түрік қағанатының Батыс және Шығыс Түрік қағанаты болып екіге бөлінген уақыты: 603 жыл.

 

Ø Халқы

1. Түрік қағанаты халықының негізгі құрамы болған тайпа: теле.

v Түрік қағанатының құрамында отыздан (30) аса теле тайпасы болған.

1. Теле – көптеген түрік тілдес тайпалардың ортақ атауы.
2. «Теле» сөзінің мағынасы түрік.

 

Ø Шаруашылығы мен мәдениеті

1. Түрік қағанаты халқының айналысқан шаруашылығы: Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығы.
2. Түріктердің басты көлігі: жылқы.

• Түріктердің Жетісу мен Орта Азия жерлеріндегі қалалық өмірмен танысып, кейбір бөліктерінің отырықшылыққа көше бастағанын көрсетеді:

R Жетісу және Оңтүстік Қазақстанда түріктердің тұрақты үй-жайлары, Тараз маңайынан қыстақ-кенттер табылды.

R «Күлтегін» ескерткішінде қала туралы сөздер кездеседі.

1. Ең алғашқы кезеңдерде (V-VII ғ.) түріктердің жерлеу рәсіміне тән: Мәйітті өртеу.
2. Ертедегі түріктердің отқа табынуының дәлелі: Жерлеу орындары.

v Түріктердің отқа табыну салты түрік қағанына Византия елшісі Земархты жанып тұрған оттың арасынан өткізіп барып кіргізуінен көрінеді.

R Түрік садақтары құрамалы болған.