Арлұқ қағанаты

(756-940 жж.)

Ø Қарлұқ қағанатының құрылуы, құрамы және жер аумағы

• V ғасырдағы жазба деректердеқарлұқтар тирек (теле) тайпаларының құрамында кездеседі.

1. Қытай деректеріндегі Алтай тауының баурайын мекендеген қарлұқтардың руы: «бұлақ».
2. VIІ ғасырдың басындағы қытайдың «Таньшу» хроникасында көрсетілген қарлұқтардың құрамындағы тайпалар: бұлақ, жікіл, ташлық;.
3. Араб тарихшысы әл-Марвазидің; хабарлауынша қарлұқтардың құрамына кірген тайпалардың саны: 9 (тоғыз)

v Үш жікіл, үш бескіл, бұлақ, көкеркін және тухси (лазана мен фаракия рулары да аталған).

1. Араб-парсы деректері бойынша қарлұқтар: Ежелгі түріктер.
2. Қарлұқтардың негізгі топтасқан жерлері Алтай тауынан Балқаш көліне дейінгі аралық;.

? Әл-Марвази өзінің еңбегінде: «Қарлұқтар бұрын Тулис (Алтай) тауында тұрды және тоғыз-оғыздарға құл болды. Мұнан кейін олар өздерінің билеушілеріне қарсы көтерілді, түргештердің елін жаулап алды, ал ол жерден мұсылман елдеріне қарай жылжыды» деп жазады.

• 742 жылы қарлұқтар басмыл және ұйғырлармен бірігіп Шығыс Түрік қағанатын жеңеді. Нәтижесінде Моңғолияда Ұйғыр қағанаты (745-840 жж.) құрылды.

1. 746 жылы (VIII ғасырдың ортасы) қарлұқтардың Жетісуға қоныс аудару себебі: Ұйғыр қағанатынан жеңілуі.
2. Қарлұқтар Түргеш қағанатының әлсірегенін пайдаланып, өздерінің мемлекетін құрды: 756 жылы.
3. Қарлұқ қағанатының орталығы – Суяб.

? «Қарлұқ жерін шығыстан батысқа қарай жүріп өту үшін 30 (отыз) күн керек» деп көрсеткен: Ибн Хаукаль (Х ғ.).

1. Қарлұқ қағанатының жоғарғы билеушісі – жабғу, бірақ 840 жылдан бастап қаған.

 

Ø Қағанаттың саяси жағдайы

1. Қарлұқтар Қытайдан төнген қауіпті жою үшін, жаулап алды: Қашқарияны 766–775 жылдары.
2. ІХ ғасырдың басында қарлұқтар жеңіліс тауып, осы елге тәуелді болды: Ұйғыр қағанаты.
3. 840 жылы қарлұқтар Ұйғыр қағанатын талқандады қырғыздармен бірге.
4. Қарлұқтардың Ұйғыр қағанатына қарсы жиырма жылға жуық уақытқа созылған күресі: жеңіспен аяқталды.
5. Ұйғыр қағанатын жеңгеннен кейін өзін «қаған» жария еткен Испиджаб қаласының билеушісі: Білге Күл Қадыр-хан.
6. ІХ ғасырдың ортасында қарлұқтарға қарсы «ғазауат соғыс» жариялаған: Самани әулеті (820-1005 жж.).
7. «Ғазауат соғыс» жариялаған, саманилердің басып алған Қарлұқ қағанатының қалалары: Испиджаб, Тараз.

v Саманилер Таразда мешіт салдырды, ал қала билеушісі Оғұлшақ қаған уақытша Қашқар қаласына кетуге мәжбүр болды.

1. Саманилерге қарсы күресті жүргізген Білге Құл-Қадырханның ұлдары: Базар Арслан мен Оғұлшақ;.
2. Қарлұқтардың арабтарға қарсы күресі созылды: екі ғасырға жуық мерзімге.

v Бұл мезгілді екі үлкен кезеңге бөлуге болады:

1) 712-713 – 756 жж. Соғды, Шаш, ферғаналықтармен бірігіп жүргізген күрес кезеңі.

2) VIII ғ. екінші жартысы – IX ғ. аяғы қарлұқтардың арабтардан жиі жеңіліс тапқан кезеңі. Оның себебі, арабтар ислам дінін идеялық қару ретінде қолданады.

1. Қарлұқтардың қиын жағдайын пайдаланып, Баласағұн қаласын басып алып, Қарлұқ қағанатын талқандаған: 940 жылы Қашғардың түрік билеушілері.
2. Қарлұқ қағанаты Жетісуда үстемдік етті: екі жүз жыл.

Ø Шаруашылығы

1. Қағанаттың шаруашылығының дамуы негізінен екі бағытта болды:

v Жартылай көшпелі, жартылай отырықшы мал шаруашылығы.

v Отырықшы мал шаруашылығы.

• Қосалқы шаруашылық – аң аулау. Кедейлер өзен-көлдерден балық аулаған.

1. Қарлұқтардың (түріктердің) балық аулаумен айналысқандықтарын дәлелдейтін балық аулауға қажетті құрал-саймандардың атаулары кездеседі: «Диуани лұғат ат-түрік» және «Араб-қыпшақ» сөздіктерінде.
2. «Қарлұқтар елінде 25 қала мен қоныс бар. Олардың ішінде: Құлан, Мирки, Атлах, Балық, Барсхан, Талғар сияқты атақтылары бар» деп хабарлаған қолжазба: «Худуд әл-алам».
3. Қарлұқтар тұсында Шу және Талас өзендері маңында пайда болған қалалар: Құлан, Мерке, Қойлық;.

? «Қаған қаласының халқы көп, бекінісі мықты, әскері және қару-жарағы мол» деп жазған: Әл-Идриси.

 

Ø Мәдениеті

1. Қарлұқтар ата-баба әруағына табынып, оларға құрмет көрсеткен.
2. Аталар зиратының басына қойылған тастан жасалған мүсіндер: балбал.
3. Зират басына құлпытас орнату, оған жазу жазып қою әдеті дами бастады: VII-VIII ғғ;.
4. Көне түрік жазуының алғашқы даму кезеңі: Б.з.б. V ғасыр.

v Дәлел: Жетісуда табылған, мәйіттің жанына қойылған күміс зереннің түбіндегі жазу.