ЕскерткіштеріСолтүстік Қазақстаннан қола дәуіріне жататын Петровка, Боголюбов, Чаглинка, Степняк қоныстары табылған. Көкшетау жеріндегі қола дәуіріне жататын Шағалалы қонысынан қола шалғы табылды. Қостанай жеріндегі Алексеев қорымынан табылған адамның бет – пішінін антрополог М. Герасимов жасаған. Батыс Қазақстандағы Айдабол, Тастыбұлақ; тұрақтарынан жылқының бас сүйегі мен кісен табылды. Қола дәуіріне тән 30 қоныс, 150 оба Орталық Қазақстан аймағынан табылып зерттелген. Қола дәуірінің ең соңғы мәдениеті Беғазы – Дәндібай ескерткіші (б.з.б. 12 – 8 ғ.ғ.). Беғазы – Дәндібай мәдениетінің ерекшелігі жерлеу орындары құрылыстарының ірілігі. Беғазы – Дәндібай мәдениетінде қыш құмыралар тарақ тәрізді үзік сызықтар өрнегімен салынған. Беғазы – Дәндібай мәдениетіне жататын жерлеу орындарының көпшілігі обалар. Жамбыл облысындағы Ойжайлау ұорымынан қола дәуіріне тән бас сүйегі үлкен, беті кішкене, мұрны таңқылау адам сүйегі табылды. Сырдария бойындағы қола дәуіріне жататын Түгіскен кесенесі күйдірілмеген кірпіштен салынған. Еуразия даласындағы қола дәуірінің ең ірі мәдениеті Андронов ескерткіші. Себебі қола дәуірінің ең алғашқы ескерткіштері табылған жер Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласы маңындағы Андроново селосы (бұл ескерткішті 1914ж. археологтар Андрианов пен Тугаринов ашқан). Андронов мәдениетінің ескерткіштері Енисейден Оралға дейін таралған. Қазақстанда Андронов Мәдениетінің алғашқы ескерткіштері Орталық Қазақстан аумағынан табылғандықтан, бұл аймақ андроновтықтардың негізгі қоныстанған ауданы болып табылады. Ғалымдар Орталық Қазақстаннан Андронов мәдениетінің 30 елді мекені мен 150 қабірін тауып зерттеген. 1927 жылы археолог М. Грязнов Батыс Қазақстаннан андронов мәдениетінің ескерткіштерін тапты (150 қоныс, 200 оба). Солтүстік және Батыс Қазақстаннан Андронов мәдениетінің 80-нен аса қоныстары табылып, зерттелді. Қола дәуірінде Қазақстан аумағын мекендеген тайпалар Андроновтықтар деп аталды (б.з.б. ІІ мыңжылдық – б.з.б. І мыңжылдықтың басында өмір сүрген). Андроновтықтардың бет – бейнесін ғалым Алексеев былай сипаттаған: «Андроновтықтар мұрынды келген, бет сүйегі шығыңқы емес, көздері үлкен. Кескін – кейпі ірі, дене – құрылысы мығым, жігерлі, келбетті адамдар болған». Андроновтықтардың тілі үнді – ирандық;, нәсілі европойдтық болған. Жерімізде ерте заманнан мекендеген адамдардың бет – пішіні туралы деректер қола дәуірінен басталады. Андронов тайпаларының қоғамдық құрылысы рулық-тайпалық;. Андроновтықтарда егіншілікке қарағанда мал шаруашылығы маңызды роль атқарса, шошқа шаруашылығы мүлдем дамыған жоқ.
|
