Ерте темір дәуірінің ескерткіштеріЕрте темір дәуірінің қоныстары Бөркі, Кеңөткел, Қарлыға. Ерте темір дәуірінің Солтүстік қазақстан жеріндегі зерттелген обасы Покровка. Ерте темір дәуіріне жататын Ақтау бекініс қалашығы Есілдің оң жағынан табылды. Орталық Қазақстандағы ерте темір дәуірінің ескерткіштері «Мұртты қорғандар» деп аталады. Бұл обалар Орталық Қазақстанда көп тараған. Ерте темір дәуірінде ақсүйек адамдардың асына тұрғызылған «Мұртты обалар» екі жерлеу орнынан тұратын сақ обалары. «Мұртты қорғандардың» шығысқа қарай бағытталуының себебі олардың күнге табынғандығын білдіреді. «Мұртты қорғандардың» көрсететін бағыты оңтүстік, солтүстік, шығыс, батыс. «Мұртты қорғандар» 4-ке бөлінеді. «Мұртты қорғандарды» ашқан археолог Мир Қадырбаев. Сарыарқаның ерте темір дәуіріндегі ескерткіші Тасмола мәдениеті. Табылған ауданы Екібастұз. Тасмола мәдениетін исседон тайпалары қалдырған. Шығыс Қазақстандағы ерте темір дәуірінің б.з.б. V-IV ғ.ғ. қамтитын кезеңі Берел мәдениеті. Орналасқан жері Қатонқарағай ауданы. Берел қорымынан 40-тан астам оба табылған. Мәселен, 1998-1999 ж.ж. Берел кезеңінің №11 обасын археолог Зейнолла Самашев ашты. Берел қорымының №11 обасында 45 жастағы ер және әйел адам жерленген. Ғалымдар радиологиялық әдіспен мәйіттердің б.з.б. 294 жылы жерленгенін анықтады. Берел қорымынан бұзылмай сақталған 13 жирен ат және жайпақ түпті қыш ыдыстар табылған. Ал Үлкен Берел ескерткішінен аттары өз иесін жорыққа апара жатқандай, әскери дайындықпен көмілген қорған табылған болатын. Б.з.б. VIII ғ. жататын Қазақстан аумағындағы ең көне және ең көп патша жерлеу орындары (патша қорғандары) Зайсан жеріндегі Шілікті қорғанынан табылды. Сақтардың Шілікті обасындағы қабірхана ішінен бұғының суреттері салынған тақтайлар табылған. Сондай-ақ бұл қорғаннан 13 қола жебе, жебе салатын қорамсақтың жұрнағы табылды. Шілікті №5 обасынан 500-ден астам алтын қаптырма – түймешіктер табылған. Ерте темір дәуірінде мал басының көбеюіне байланысты көшпелі мал шаруашылығы қалыптасты (Көшпелі мал шаруашылығы темір дәуірінде қалыптасып, бертінге дейін жеткен мал шаруашылығының түрі). Б.з.б. І мыңжылдықта Солтүстік Қазақстан тұрғындары көшпелі өмір салтына ауысты. Табиғаттың дайын өнімін пайдаланған баяғы аңшы-терімшілерден көшпелілердің айырмашылығы өнім өндірді. Таза көшпелі тұрмыс Батыс және Орталық Қазақстан аймақтарында жартылай көшпелі мал шаруашылығы Алтай, Жетісу таулы аймақтарында, ал отырықшылық шаруашылық Сырдария, Шу, Келес өзендерінің аңғарларында дамыды. Көшпелілердің жазда мал жаю орындары жайлау, күзде күзеу, көктемде көктеу деп аталды. Жазғы мал жаю 6 айдан 9 айға дейін созылған. Жылқыларды күзде үйірге қосты, әр үйірде 400-600 бас мал болған. Малды қыста жаюға байланысты тебінді жайылымы қалыптасты. Көшпелілердің жылы қоралары бар тұрақтары қыстау деп аталады. Тебінді жайылымға байланысты жылқы мен қойдың; саны артты. Жылқыны қолға үйретуге байланысты үзеңгі мен ауыздық; ойлап табылды. Көшпелілерде киіз үйдің қаңқасы 3 бөліктен тұрған (кереге, шаңырақ, уық). Киіз үйдің қабырғасы кереге деп аталады. Көшпелілердің баспаналарында киелі орын ошақ маңы саналған. Ертедегі көшпелілердің баспанасында пеш үйдің ортасында орналасты.
|
