Дәріс тақырыбы: Дәлелдеу ережелері және кездесетін қателіктер

1. Логика заң дарының бұ зылуы туралы. Тезиске қ атысты ереже жә не тезиске қ атысты туатын қ ателіктер

2. Аргументтерге (дә йектерге) катысты ереже жә не қ ателіктер.

Ә дістемелік нұ сқ ау:

Тақ ырыптың мақ саты: дә лелдеу ережелері жә не кездесетін қ ателіктерді ашып беру.

Қ аралатың басты ұ ғ ымдары: Тезиске қ атысты ереже жә не тезиске қ атысты туатын қ ателіктер, аргументтерге (дә йектерге) катысты ереже жә не қ ателіктер.

1. Логика заң дарының бұ зылуы туралы. Тезиске қ атысты ереже жә не тезиске қ атысты туатын қ ателіктер

Біз ойлаудың негізгі қ асиеттерін сипаттайтын логика заң дарын қ арастырдық. Логика заң дарын қ ұ руда бізге «тиіс», «қ ажет» не т.б. сө здерді қ олдануғ а тура келгенін байқ ау қ иын емес. Логика заң дары жиі бұ зылады. Дегенмен мұ нда маң ызды бір шарт бар: егер біз пайымдаулардың ақ иқ аттығ ы мен пікірдің дұ рыстығ ына ұ мтылсақ, онда біз логика заң дарын сақ тауымыз керек. Дә л осы сияқ ты, егер біз қ оғ амдағ ы парасатты тә ртіпке ұ мтылсақ, онда біз қ ұ қ ық жә не адамгершілік заң дарын да сақ тауымыз керек.

Паралогизм - логика заң ының еріксіз бузылуы. Логика дә лелдеу мен бекерлеу бағ ынатын тезистің ақ иқ ат не жалғ аң дығ ын негіздеу немесе оның негізсіз екенін анық тау сияқ ты ө з міндеттерін орындаулары ү шін қ ажет ережелер қ ұ рады. Мұ ндай ереже дә лелдеудің ә р компоненті ү шін жеке қ ұ рылады.

Тезиске қ атысты ереже

1. Тезис анық жә не дә л қ ү рылғ ан болуы тиіс.

Бұ л ереже бізді дә лелдеудегі басты ойдың бү лың ғ ыр жә не екі ү шты болмауынан сақ тайды. Тезистің анық тылығ ы онда пайдаланылатын пайымдау типімен байланысты.

Тезисті анық тау рә сімі де осы ережемен тығ ыз байланысты болып келеді. Тезисті анық тау ү шін осы тезиске қ атысты ү ш сү рақ қ а жауап беру жеткілікті болмақ:

а) Тезистегі барлық сө здер мен сө йлемдер толық тусінікті ме?
Егер тү сініксіз болса, онда айқ ын емес ойларғ а анық тама беруге тырысу керек.

ә) Тезисті білдіріп тұ рғ ан пайымдау анық қ ұ рылғ ан ба? Егер тезисті қ арапайым пайымдау формасында беруге болса, онда ең дұ рысы бұ л ү шін кесімді пайымдауды пайдаланғ ан жө н. Ө йткені онда сан мен сапа анағ ү рлым дә л кө рсетілген.

б) Тезис нанымды ақ иқ ат пайымдау болып есептеле ме немесе
ақ иқ ат болуы тек ық тимал ма? Егер ық тимал болса, онда қ андай дә режеде: ө те ық тимал, жай ық тимал немесе ық тималдығ ы шамалы ма? Бұ дан біздің дә лелдеуде қ андай қ ү ралдар пайдаланатынымыз тә уелді болады: тек дедукцияны ма, не соң дай-ақ индукция жә не аналогияны қ оса ма?

2. Тезис дә лелдеу барысы бойына тұ рақ ты болып қ алуы тиіс. Бұ л талап тепе-тең дік заң ының дә лелдеуде қ олданылуының жеке жағ дайы болып табылады.

Тезиске қ атысты туатын қ ателіктер

1. Тезиске қ атысты басты қ ателік боп екінші ереженің бұ зылуына байланысты туатын қ ателік есептеледі. Бұ л қ ателік тезисті ауыстыру деп аталады. Тезисті ауыстыру — бұ л дә лелдеу барысында, тезисті оп-оң ай дә лелденетін жә не дә лелі бастапқ ы тезис дә лелденуі орнына кететін басқ а ұ қ сас пайымдауғ а саналы тү рде ауыстырудан шығ атын логикалық қ ателік.

Еріксіз жіберілген аналогиялық қ ате тезисті жоғ алту деп аталады. Тезисті ауыстыру — софизмге, ал тезисті жоғ алту — паралогизмге жатады.

2. «Басқ а текке ө ту». Егер тезисті ауыстыру терең ге кетіп, басқ а аумақ қ а бұ рып кетсе, онда бұ л қ ателік «басқ а текке ө ту» деп аталады. Мысалы, дә лелдеу заң саласынан моральдық қ а ауыстырылады да, заң сыздық, адамгершілікке жат ә рекет деу орнына оның моральғ а қ арсылығ ын негіздей бастайды.

3. «Ө те аз дә лелденеді». «Ө те аз дә лелденеді» қ ателігі тезистің қ андай да бір бө лігі дә лелденбей қ алғ анда немесе тезистің ақ иқ аттығ ын мойындау ү шін қ ажет дә йектері жеткілікті негізделмегенде кездеседі.

4. «Ө те кө п дә лелденеді». «Ө те кө п дә лелденеді» қ ателігі дә йектерден тек тезис қ ана емес, тағ ы қ андай да жалғ ан қ ағ ида шық қ анда пайда болады.

Мысалы, «Ө зін-ө зі ө лтіруге рұ қ сат жоқ» тезисін дә лелдеуде біз дә йек ретінде «адам ө зіне-ө зі бермеген нә рсені ө зінен-ө зі ала алмайды» деген пайымдауды келтіреміз. Онда ө те кө п нә рсені дә лелдер едік. Осы дә лелдеуден бір мезгілде адамның шашын қ ырқ уғ а қ ұ қ ы жоқ, ө йткені ол шашты ө зіне-ө зі берген жоқ. Сол сияқ ты т.б. қ ұ қ ы жоқ деген қ орытындылар шығ ар еді.

2. Аргументтерге (дә йектерге) катысты ереже жә не қ ателіктер.

Аргументтерге (дә йектерге) катысты ереже

1. Дә йектер ақ иқ ат пайымдаулар болуы тиіс.

2. Дә йектер тезистің ақ иқ аттыгын мойындау ү шін жеткілікті негіз болуы қ ажет.

3. Дә йектер ақ иқ аттыгы тезистен тә уелсіз негізделетін пайымдаулардан тү руы керек.

4. Дә йектер бір-біріне қ айшы келмеуі тиіс.

Дә йектерге қ атысты кездесетін қ ателіктер

Дә стү рлі логикада дә йектерді затқ а, іс мә ніне дә йегі жә не адамғ а дә йегіне бө лу қ абылданғ ан. Бірінші тектегі дә йектер талқ ыланатын сұ рақ қ а қ атысты жә не дә лелденетін жағ дайдың ақ иқ аттығ ын негіздеуге бағ ытталғ ан. Біз аргумент тү рлері туралы айтқ анда, міне осындай дә йектерді ойлағ анбыз.

Адамғ а қ атысты дә йектер талқ ылау нә рсесіне, тезиске жатпайды. Олардың дә лелденгенін кө рсету ү шін дау-дамайда жең іске жету ү шін пайдаланылады. Логикада олар орынсыз дә йектер немесе логикалық қ ателіктер деп аталады.

1. Беделге сү йену дә йегі. Беделге суйену дә йегі — қ андай да бір саладағ ы мамандар, ұ лы жә не атақ ты адамдар талқ ылау дә йегі ретінде пайдаланылады.

Негіздеудің толық заң ды амалы болып табылатын бұ л дә йекті жеке жағ дайда оны қ ысқ арту ү шін пайдаланады. Оны оп-оң ай теріс пайдалануғ а болады. Беделді адамның айтқ анының бә рі тіпті ө з саласында да ақ иқ ат емес. Ал басқ а сала бойынша айтқ аны тіптен ақ иқ ат болмайды. Мысалы, беделмен айтылғ ан пікірді қ андай да бір келісіп алынғ ан пікірмен, шектеумен не мұ ндай келісусіз немесе шектеусіз пайымдау ретінде беру оп-оң ай.

2. Жұ ртқ а сү йену дә йегі. Жұ ртқ а сү йену дә йегі — бұ л тезистің ақ иқ аттық туралы сұ рағ ын сезімге, психологиялық ұ станымғ а жә не аудитория мү ддесіне сә йкестігі туралы сұ рақ қ а ауыстыруғ а бағ ытталғ ан пікір.

3. Тұ лғ ағ а бұ ру дә йегі. Бұ л — дә йектерге қ атысты қ ателіктердің ішіндегі ең кө п тарағ аны. Тұ лғ ағ а бұ ру дә йегі — тезистің ақ иқ ат немесе жалғ андығ ын дә лелдеуді осы тезисті айтқ ан адамның тұ лғ асын талдаумен ауыстыруғ а бағ ытталғ ан пікір.

Мысалы, саяси пікір таластарда қ арсыласының пікірін бекерлеу орнына кө біне осы пікір авторының жағ ымсыз саяси бағ ытқ а жататындығ ын дә лелдеуге тырысады. Кү нделікті ө мірде адамдар ө зара дауда, таласта бір нә рсені дә лелдеу кезінде: «Ә й, сен ө зің кімсің?» — деуі жиі кездеседі.

4. Кү шке салу дә йегі немесе «таяқ тық дә йек». Кү шке салу дә йегі — бұ л пікірде дә лелдеу арналғ ан адам дә йектердің ақ иқ аттығ ына сенбегенде — қ оқ анлоқ ы кө рсету, зорлық жасау немесе мә жбұ р етудің басқ а формаларын пайдалану.

5. Надандық қ а сү йену дә йегі.

Надандық қ а сү йену дә йегі дегеніміз — бұ л дә лелдеуде ақ иқ аттық негіз ретінде дә лелдеу арналғ ан адамғ а белгісіз пайымдауды ә дейі пайдалану. Ол ә детте жалпығ а белгілі дерек пен заң дар аудитория білмейтін, білмегендері ү шін қ орқ атын шығ армағ а сілтеме жасау болуы мү мкін.

Дә йектерге қ атысты логикалық жә не деректік қ ателіктер

1. Негізгі қ ателік — пайдаланылатын дә йектің жалғ андығ ы - бірінші ереженің бұ зылуын кө рсетеді. Пайдаланатын дә йектің жалғ андығ ы - дә лелдейтін тезистің негізсіздігіне ә келетін деректік қ ателік.

2. Негізге алдын-ала тамсану - бұ л екінші ереженің бұ зылуы.

Негізге алдын-ала тамсану — дә лелдеуде ө зі негіздеуді қ ажетсінетін пайымдауды дә йек ретінде келтіру қ ателігі. Егер сіз қ андай да бір мә селені қ арастыруда ө з кө зқ арасың ызды бекіту ү шін беделді адамдар пікірін келтірсең із, ал олардың бұ л мә селе туралы не ойлайтынын дә л анық тауғ а ө зің іздің шамаң ыз жетпесе, онда сіз осы қ ателігін жасайсыз, ө йткені сіздің дә йектерің ізді ә лі тексеру қ ажет.

3. «Дә лелдеудегі шең бер» қ ателігі - бұ л ү шінші ереженің бұ зылуы. Дә лелдеудегі шең бер — бұ л тезистің ақ иқ аттығ ы осы тезистің ө зінің кө мегімен ақ иқ аттығ ы анық талатын дә йек арқ ылы негіздеуден тұ ратын логикалық қ ателік. Мысалы, «Тарихты оқ у пайдалы, себебі Ежелгі Грекия тарихын оқ удың мағ ан пайдасы тиді» дә лелдеуінде «Тарихты оқ удың мағ ан пайдасы тиді» дә йегі кейбір дә уірдің тарихын оқ у тек жалпы тарихты оқ у пайдалы болғ анда ғ ана пайдалы тезисінің ақ иқ аттығ ын болжайды.

4. «Дә йектердегі қ айшылық» — тө ртінші ереженің бұ зылуы.
Дә йектердегі қ айшылық — тезис дә лелдеуінде келтірілген дә йек бір-біріне қ айшы болғ анда шығ атын логикалық қ ателік.

Сот тіліндегі дә йектер тү рінің бірі — куә лердің берген мә ліметтері. Мұ ң дай жағ дайда дә йектердегі қ айшылық тар ә р тү рлі болады. Бір ғ ана оқ иғ а туралы куә лар мә ліметтерінің ү йлеспеуі кездеседі.

1Демонстрацияғ а қ атысты ереже. Демонстрацияғ а қ атысты бір ғ ана, бірақ ой тұ жырымының барша теориясын қ амтитын ереже бар. Ой тұ жырымында пайдаланылатын демонстрациялар дұ рыс болуы жә не оларды қ олдану шарттары сақ талуы тиіс. Осы ереженің бұ зылуы «жалғ ан қ ажеттілік қ ателігіне» ә келіп соқ тырады.

Бұ л қ ателік дұ рыс емес ой тұ жырымын пайдаланумен байланысты. Егер кө птеген адамдар «осылайша», «сондық тан», «сонымен», «сол себептен» жә не т.б. создермен бірнеше пайымдауларды байланыстырса, онда осы пайымдаулар арасында логикалық байланыс пайда болды деп есептейді.

Қ орытынды: Логикалық жә не деректік қ ателіктер дә йектерге қ атысты ережелерді бұ зумен байланысты туады.