Еңбекақы төлеу қорын жоспарлау

 

Ең бек ақ ы – бұ л ашқ алай тө лем сомасы, яғ ни жалдамалы жұ мыскерге келісім-шарт бойынша атқ арғ ан жұ мысына натуралды тө лем қ ұ ны. «Ең бекақ ы» категориясы екі тү рлі сипатта қ олданылады: жалданғ ан қ ызметкерге ол табыс, ал кә сіпорын ү шін - ө ндірс шығ ынының бір бө лігі.

Жұ мысшы кү ші шығ ындары ең бекақ ы тө лемімен шектеліп қ алмайды. Сондай-ақ, кә сіпорынның жұ мысшы кү шіне кеткен шығ ындарына жұ мысшыларды ә леуметтік қ орғ ау, оларды тұ рғ ын ү ймен жә не ә леуметтік-тұ рмыстық қ ызмет кө рсетумен қ амтамасыз ету, жұ мысшы кү шін пайдаланғ аны ү шін салық тө леу жатады. Кә сіпорын жұ мысшы кү шін пайдаланғ аны ү шін ең бекақ ы тө леу қ орынан ә леуметтік салық тө лейді. Кә сіпорын персоналы ү шін ең бекақ ы оларды ынталандыру мен мотивациялаудың негізгі қ ұ ралы болып табылады.

Ең бекақ ыны тө леу қ оры – бұ л жұ мыскер мен қ ызметкердің келісім-шартқ а байланысты нақ ты атқ арғ ан жұ мысы ү шін тө ленетін натуралды қ ұ н, барлық ең бекақ ы тө лемдерінің жиыны. Ол қ ұ рылымы бойынша ә ртү рлі элементтерден тұ рады (Сурет 1).

Ең бекақ ы тө леу шығ ынының жоспарлық кө лемі немесе ең бекақ ы тө леу қ оры (ЕТҚ) ә ртү рлі біріктірілген немесе сараланғ ан тә сілдермен анық талады. Біріктірілген жоспарлық ең бекақ ы тө леу қ оры (ЕТҚ _жос) ү ш тә сілмен есептеледі.

1. Ө німнің (жұ мыстың) бірлігіне шақ қ андағ ы ең бекақ ы нормативі (Н_{ең б}) негізінде:

 

ЕТҚ _жос = Н_{ең б}._{ақ ы} * Q_i

 

мұ ндағ ы, Q_i – натуралды (қ ұ нды) кө рсеткіштегі жоспарланғ ан ө нім кө лемі

2. Ө нім кө лемінің ө сімінің ә рбір пайызына шақ қ андағ ы ең бекақ ы қ орының ө сімінің нормативі негізінде:

 

ЕТҚ _жос = ЕТҚ _баз + ЕТҚ _баз (Н_{ең б} * Ө) / 100%

 

мұ ндағ ы, Ө - ө нім кө лемінің ө сімі;

Н_{ең б} - ө нім кө лемінің ө сімінің ә рбір пайызына шақ қ андағ ы ең бекақ ы ө сімінің нормативі.

 

3. Жұ мыскердің саны (Ж_тізім) жә не қ осымша мен тө лемдерді қ оса есептегендегі орташа жылдық ең бекақ ы (ЕТ_жыл) негізінде:

 

ЕТҚ _{тө л} = ЕТ_жыл * С_ое

 

 

 

Сурет 1 - Қ ызметкердің ең бекақ ы қ орының қ ұ рамы:

1 – тікелей ең бекақ ы қ оры: 2 – қ осымша ең бекақ ы қ оры.

 

Ең бекақ ы қ орын есептеу кезінде жоғ арыда келтірілген ЕТҚ ә дістері жалпы кә сіпорын немесе жұ мыскердің жекелеген топтары мен категориясы бойынша қ олданылады. Сараланғ ан (деталданғ ан) ЕТҚ -ның жоспарын есептеу цех бойынша ө неркә сіптік-ө ндірістік персоналдың категориясы мен жалпы кә сіпорын бойынша жү ргізіледі жә не ЕТҚ тарифтік, сағ аттық, кү ндік жә не айлық есептері енгізіледі.

Тарифтік ЕТҚ кесімді-жұ мыскер мен мерзімді-жұ мыскердің ең бекақ ысынан тұ рады. Кесімді бағ алама бойынша жоспарланғ ан жұ мыс кө лемі ү шін кесімді-жұ мыскердің ЕТҚ келесі формуламен есептеледі:

 

ЕТҚ _кес = Р * N * K

 

мұ ндағ ы, Р - ө нім бірлігіне шақ қ андағ ы кесімді бағ алама;

N – бағ дарлама бойынша ө ндірілген ө нім саны (кө лемі);

К – жоспарлық тапсырманы орындау коэффициенті.

 

Тарифтік ставка бойынша атқ арылғ ан жұ мыс мерзіміне шақ қ андағ ы мерзімді-жұ мыскердің ЕТҚ келесі формуламен анық талады:

 

ЕТҚ _мер = Н * Т_ст * К

 

мұ ндағ ы, Н – жұ мыс кө лемі, норма – сағ ат;

Т_ст – атқ арғ ан жұ мысы ү шін орташа сағ аттық тарифтік ставка;

К – жоспарлық тапсырманы орындау коэффициенті.

 

Жоспарлық ЕТҚ алу ү шін тарифтік қ орғ а сағ аттық, кү ндік, айлық (жылдық) ЕТҚ -на кіретін қ осымша тө лемдер қ осылады.

Сағ аттық ЕТҚ тарифтік ЕТҚ мен нақ ты жұ мыс істеген уақ ыты ү шін қ осымша тө лемдерден тұ рады, атап айтсақ, тү нгі уақ ыт, зияндылық, ең бекақ ы тө леудің ү демелі жү йесі бойынша тө ленетін тө лемдерден жә не сыйақ ылық мадақ таулардан қ ұ ралады.

Кү ндік ЕТҚ сағ аттық ЕТҚ мен ішкі ауысымдық ү зілістермен байланысты қ арастырылғ ан тө лемдерден тұ рады. Мысалы, жасө спірімдерге (18 жасқ а дейін) қ ысқ артылғ ан жұ мыс кү ні ү шін тө лемдер.

Айлық (жылдық) ЕТҚ кү ндік ЕТҚ мен жұ мыс емес кү ндері ү шін тө лемдерден (кезекті жә не қ осымша демалыстық, мемлекеттік міндеттемелерді орындағ ыны ү шін тө лемдерден) тұ рады. ЕТҚ -ның тарифтік сомасы мен оғ ан қ осымша тө лемдер негізгі ең бекақ ы деп аталады.

Ең бекақ ы тө леу шығ ысының қ ұ рамына (немесе ең бекақ ы тө леу қ орына) кә сіпорынның қ аржыландыру кө зіне тә уелсіз барлық шығ ыстары (заң ғ а сә йкес жұ мыс істемеген уақ ыты ү шін ең бекақ ысы сақ талғ ан ақ ша сомасы; ынталандырулар мен орнын толтыру сомалары) жатады.

Кә сіпорының кө птеген шығ ыстары не ең бекақ ы тө леу қ орына, не ә леуметтік сипаттағ ы тө лемдерге жатқ ызылмайды: іс-сапарлық шығ ыстар, кә сіби оқ уғ а жә не жұ мыскерге мә дени-тұ рмыстық қ ызмет кө рсетуге жұ мсалғ ан шығ ыстар, мемлекеттік ә леуметтік қ орғ а міндетті аударымдар жә не т.б. кеткен шығ ыстар.

Ең бекақ ы тө леу қ оры айғ а, тоқ санғ а жә не жылғ а анық талады. Жеке кә сіпорында ең бекақ ы тө леу қ оры персоналдың жеке категориясы бойынша есептеледі. Ө неркә сіп пен материалдық ө ндірістің басқ а да салаларында ең бекақ ы тө леу қ орын категорияларғ а байланысты талдау кезінде жұ мыскердің сағ аттық, кү ндік жә не айлық ең бекақ ысын ерекшелеп кө рсетеді. Осығ ан байланысты ең бекақ ы тө леудің орташа дең гейі уақ ыт бірлігіне сә йкес есептелуі мү мкін – орташа сағ аттық, орташа кү ндік жә не орташа айлық ең бекақ ы.

Орташа сағ аттық ең бекақ ы (ОСЕТ_ж) жұ мыскермен атқ арылғ ан адам-сағ аттың (Т_ас), ең бекақ ы тө леудің сағ аттық қ орына (ЕТҚ _с) қ атынасымен анық талады.

 

ОСЕТ_ж = ЕТҚ _с / Т_ас

 

Орташа кү ндік ең бекақ ы (ОКЕТ_ж) жұ мыскердің адам-кү н есебіндегі атқ арылғ ан уақ ыттың (Т_жк), ең бекақ ы тө леудің кү ндік қ орына қ атынасы арқ ылы анық талады.

 

ОКЕТ_ж = ЕТҚ _{кү н} / Т _{а. кү н}

 

Орташа кү ндік жә не орташа айлық ең бекақ ы арасындағ ы ө зара байланысы келесі формуламен есептеледі:

 

 

ОКЕТ_ж = ОСЕТ_ж * t _c * K ₁

 

мұ ндағ ы, t _c - жұ мыс кү нінің орташа ұ зақ тылығ ы, сағ ат;

K ₁ – ең бекақ ының кү ндізгі қ орын қ осымша тө лемдер есебінен арттыру коэффициенті. Демек

 

K ₁ = ЕТҚ _{кү н} / ЕТҚ _сағ

Орташа айлық ең бекақ ы (ОАЕТ_ж) жұ мыскерлердің орташа тізімдік санының (С_от) ең бекақ ының айлық қ орына (ЕТҚ _ай) қ атынасы арқ ылы анық талады:

 

ОАЕТ_ж = ЕТҚ _ай / С_от

 

Орташа айлық жә не орташа кү ндік ең бекақ ы тө леу арасындағ ы ө зара байланыс келесі формуламен анық талады:

 

ОАЕТ_ж = ОКЕТ_ж * t _{кү н} * K₂,

 

Мұ ндағ ы, t _{кү н} - жұ мыс кезең інің орташа ұ зақ тығ ы, кү н есебінде;

K₂ - ең бекақ ының айлық қ орын қ осымша тө лемдер есебінен арттыру коэффициенті. Демек

 

K ₂ = ЕТҚ _ай / ЕТҚ _{кү н}

 

Ең бекақ ы дең гейі арасындағ ы қ атынасты зерттеу арқ ылы осы ө неркә сіптің ең бекті ұ йымдастыруы мен жұ мыс уақ ытын пайдалану дә режесімен танысуғ а мү мкіндік береді. Мысалы, егерде орташа сағ аттық ең бекақ ының ө су қ арқ ыны, орташа кү ндік ең бекақ ының ө су қ арқ ынымен салыстырғ анда ә лдеқ айда жоғ ары болса, онда ол жұ мыс кү нін тиімді пайдаланғ анын, яғ ни ең бекақ ының ө суі ө німді шығ арумен тікелей байланысты тө лемдер есебінен жү зеге асырылып жатқ анын дә лелдейді.

Басқ а категориядағ ы жұ мыскерлердің орташа айлық (орташа жылдық) ең бекақ ысы олардың орташа тізімдік санының ең бекақ ының айлық (жылдық) қ орына қ атынасы арқ ылы анық талады. Кә сіпорында жұ мыс істейтін бір жұ мыскердің орташа ең бекақ ысы осы кезең дегі кә сіпорын қ ызметкерінің орташа тізімдік санының жалпы ең бекақ ы қ орына қ атынасы арқ ылы анық талады.

Сондай-ақ, ең бекақ ының орташа дең гейі (ЕОД), жұ мыскерлер саны (С) жә не ең бекақ ы тө леу қ оры (ЕТҚ) арасында тә уелділік бар:

 

ЕТҚ = ЕОД * С

 

Тө мендегілер арқ ылы ең бекақ ы қ орына ә сер ететін ә р факторды талдауғ а болады:

1. ең бекақ ы тө леу дең гейінің ө згеруі;

2. ө ндіріс кө лемінің немесе ең бек ө німділігінің ө згеруіне байланысты жұ мысшылар санының ө згеруі. Ең бекақ ының ө суімен салыстырғ анда ең бек ө німділігінің ө суінің озып кетуі ө ндірілген ө нім қ ұ нындағ ы ең бекақ ы тө леуге кеткен шығ ын ү лесінің тө мендегенін дә лелдейді жә не керісінше.

Қ азіргі кезде кә сіпорынның таза пайдасы мен ең бекақ ының бір бө лігі есебінен тұ тыну қ оры қ ұ рылады. Ол кә сіпорын жұ мыскерінің негізгі табысы болып табылады жә не келесілерден тұ рады:

- ең бекақ ы тө леу қ оры – барлық жұ мыскердің ең бекақ ысын тө леу ү шін есептелген қ ор;

- табыс (дивидендтер, пайыздар) – кә сіпорын мү лкі мен ең бек ұ жымы мү шелерінің салымы мен акциялары бойынша алуы;

- ақ шалай тө лемдер мен марапаттаулар.

Жұ мысшылардың орташа табысы мен орташа ең бекақ ысын ажыратады. Жалпы кә сіпорын бойынша жұ мысшының орташа табысы тұ тынуғ а бағ ытталғ ан (ең бекақ ығ а кеткен шығ ын, ақ шалай тө лемдер, табыстар – дивиденд, пайыз) қ ор сомасынан есптеледі. Жалпы кә сіпорын бойынша жұ мысшының орташа ең бекақ ысы жұ мыскерлерге тө ленетін ең бекақ ы қ орынан, тізімдік қ ұ рамынан, бір жылдық ең бек қ орытындысы бойынша жә не бір уақ ыттық мараппаулардан тұ рады.

Сонымен қ атар ең бекақ ылар номиналды жә не нақ ты болып бө лінеді. Номиналды – ақ шалай тү рдегі тө ленген ең бекақ ы. Нақ ты деп атқ арғ ан ең бегі ү шін алғ ан ақ шаның сатып алу кү ші, яғ ни жұ мысшы ө зінің номиналды ең бекақ ысына сатып ала алатын ә ртү рлі тауарлар мен қ ызметтер саны.