Эвтаназия«Эвтаназия» термині грек сөзінен "evos" - «жақсы», және thanatos - «өлім» шыққан, «қайырымды», «жақсы» өлім. Эвтаназияның жіті жіктелуі тәжірибеде жиі қолданады.
ЯТРОГЕНИЯЛАР ЖӘНЕ ДӘРІГЕРЛІК ҚАТЕЛІКТЕР Ятрогéния (еж -грек дәрігер + еж.-грек.- туылу) — дәрігердің байқаусызда жасаған әрекеттерінің және сөзінің әсерінен науқас ағзасының нашарлауына әкелуі. 1925 жылы «Ятрогения» терминін неміс психиатрының Освальд Бумке жұмысында енгізілгенген Der Arzt als Ursache seelischer Störungen («Дәрігер жанның күйзелісінің себебі»), яғни заманауй термин ретінде «медицина жұмысының ақауы» делінген. Ятрогендік факторларға жатады: · Терапиялық әсермен байланысты қауіптер - Тағайындалған дәрілердің жағымсыз әсері - Шектен тыс дәрілік заттарды қолдану (мысалы, антибиотикке тұрақтылық) - Дәрілік заттардың өзара жағымсыз әсерлері · Дәрігерлік қателіктер · Нұсқауды дұрыс орындамау, мысалы, түсініксіз дәрігер жазуы · немқұрайлылық · Ақпарат жеткіліксіздігі Себебіне байланысты ятрогенияны 5 топқа бөледі: Психогенді ятрогения Дәрілік ятрогения (ятрофармакогения): 1) фармакологиялық теріс әсерлер (мысалы, инсулин енгізгеннен кейінгі гипогликемиялық шок); 2) дәрілік интоксикация, токсикалық, мутагенді, онкогенді, тератогенді, эмбриотоксикалық, иммунодепрессивті әсер; 3) дәрілік аллергия; 4)дәрілік псевдоаллергия; 5) дәрілік тәуелділік; 6) дәрілік психоз; 7) бактериалді (эндотоксикалық) шок; 8)дәрінің физико-химиялық, фармакодинамикалық және фармакокинетикалық сәйкес келмеу себебінен негізгі сырқаттың асқынысы; 9) поствакциналді реакциялар мен асқыныстар. Травматикалық ятрогенилар. Инфекционды ятрогениялар (ятрогенді инфекциялар). Аралас (біріккен) іс шаралар ятрогенилар: коронароангиография жасау кезіндегі асқыныстар;
Дәрігерлік қателіктерге бірнеше анықтама беруге болады: · «Дәрігерлік қателіктер — кәсіптік қызметтегі қателік, байқаусыздағы қателік» · «Дәрігерлік қателік — кәсіптік қызметтегі қателік, байқаусыздағы қателік, қылмыстық мақсаттағы емес қателік» · «Дәрігерлік қателік — дәрігердің сырқатты дұрыс анықтамауы (диагностикалық қателік) немесе дұрыс емес дәрігердің әрекеттері (операция, дәрі тағайындау), дәрігердің байқаусыз қателігімен байланысты» · «Дәрігерлік қателік — дәрігердің дұрыс емес әрекеті (немесе әрекет етпеуі), білімсіздік немесе білімін дұрыс қолданбау»
Дәрігерлік қателіктер түрлері: · диагностикалық – дұрыс диагноз қоймау немесе науқасты толық зерттемеу; · емдік – дұрыс емес ем әдісін қолдану және нәтижесін бағаламау; · ұйымдастырушы – емдік үрдісті дұрыс ұйымдастырмау. · техникалық – медициналық техниканы дұрыс қолданбау, сәйкес келмейтін медикаменттерді қолдану Объективті дәрігерлік қателіктер: · медициналық ббілімнің төмендігі · науқас сырқатының атипті ағымы · медициналық мекемелердің диагностикалық техникамен жабдықталуының түрлілігі (COMPLIANCE) КОМПЛАЙЕНС
М. Linden анықтама бойымен «терапияның стандартына нақты терапияның қарым-қатынасы». Сандық -комплайенс – бiрлiгiмен бағалан «комплайенса еселiк». Комплайенса түрлер: • комплайенс «дәрiгер–емделушi» • комплайенс «дәрiгер–дәрiгер» • комплайенс «дәрiгер– емның танымал стандарты»
КОМПЛАЙЕНС (англ. «compliance»— келiсiм, көнгiштiк, көнгiштiк) дәрiгермен, науқастың аралығында — ұғынылған ынтымақтастық және оның жанұясының мүшелерiмен. Болып көрiн «терапевтиялық құралмен», дәрiгерлiк кепiлдемелердi дәл орындаудың мүмкiндiк туғызатын емнiң процесiнде емделушiнiң қамтамасыз ететiн қызығушылығы, және терапияның тиiмдiлiгi туралы соттауға объективтi түрде рұқсат бередi. Терапевтиялық ынтымақтастықты қалыптастыруға әсерде болады: • Науқастың психологиялық ерекшелiгi • Аурудың клиникалық ерекшелiгi • Терапевтиялық бағдарламаны ерекшелiк • Фактор әлеуметтiк-экономикалық • Дәрiгерлiк жәрдемнiң ұйымымен байланған факторлар Комплайенс үшін маңызды факторлар • дәрігердің біліктілігі • дәрігердің жеке тұлғасы • «дәрігер-пациент» альянсы • науқастың жеке тұлғасы • мінез-құлықтың жалпы паттерні • эмоциональді әсер ету тәсілі • копинг-стратегиясы (стресспен совладания стратегиясы) • аурудың ішкі көрінісі • отбасының әсері
Комплайенске негативті әсер ететін факторлар • препараттарды енгізудің науқас үшін ыңғайсыз және қиын тәсілдері, • препарраттар бағасының қымбаттылығы, • тіпті медикаментті қораптау әдісі • кері әсерінің алдыңғы негативті тәжірибесі • өзін науқас адам сияқты стигматизациялау • когнитивті бұзылыстар *Дәрігердің ұсыныстарын орындамаудың негізгі себептерінің ішінен бөледі: —неғұрлым үнемді препаратқа ауысу — 40 %; — дәрігер жағынан бақылаудың болмауы — 58 % (РФ көрсеткіштері). Дәрi-дәрмекпен комплайенс шкаласы (психиатриядағы) 1. Медикацияға қатынасы. 1.1 Медикаментозды емдеу кезіндегі мінез-құлық 1.2 Дәріні қабылдауға қызығушылығы 1.3 Кері әсерінің пайда болу мүмкінділігінен немесе дәрінің психотропты әсеріне байланысты қорқудың болуы 1.4. Медикациға психологиялық негізделген қасақылық 1.5 Комплайенстің бұзылуы туралы анамнездік мәлімет (олар болса) 1.6 Бұрын қабылдаған препаратқа науқастың көзқарасы 1.7Монотерапия кезіндегі қолданып жүрген препараттың нәтижесін науқастың бағалауы 1.8 Препараттардың комбинациясын қолданып жүрген препараттың нәтижесін науқастың бағалауы 1.9 Препаратты парентеральді тәсілмен енгізудің тиімділігі 1.10 Препаратты ауыз арқылы қолданудың тиімділігі 1.11 Препаратты қолдану режиміне қанағаттанушылығы 1.12 Препаратқа қол жеткізу 1.13 Препараттың әсер ету уақытын күту туралы ақпарат 2. Пациентке байланысты факторлар 2.1 Ауруды сезіну 2.2.Продуктивті психопатологиялық симптоматиканың деңгейі (BPRS шкаласы) 2.3Негативті симптоматиканың деңгейі (SANS шкаласы) 2.4 Өршу жиілігі 2.5. Суицидті және басқа да өзін бүзатын мінез-құлықа бейімділік 2.6 Жүйкеге әсер ететiн заттармен қиянатпен коморбидность 2.7 Әлеуметтік қызмет етудің науқас бейімділігінің ғаламдық деңгейі (GAF шкаласы бойынша) 2.8 Когнитивті бұзылыстардың болуы 3. Жақын қоршаған ортасына байланысты факторлар 3.1 Дәрілік препараттарды алу кезіндегі материалдық жағдаймен қоса әлеуметтік қолдау деңгейі 3.2 Жақын қоршаған ортаның медикацияға қатынасы 4. Емдеуші дәрігерге байланысты факторлар 4.1 Терапевтік альянс 4.2 Өршуден тыс кезінде дәрігерлік бақылаудың адекваттылығы ЭМОЦИОНАЛЬДІ КҮЙІНУ СИНДРОМЫ
Эмоциональді күйіну деп (burn-out) адамда оның кәсіптік жұмысына байланысты дамитын ерекше психологиялық мәселелер жиынтығын атайды. Алғашқы рет оны X. Фройденбергером в 1974 ж. жазды. Эмоциональді күйіну синдромы К.Маслах суреттеген үш анықтама бойынша анықталады:
· Эмоциональді шаршау (кәсіптік жұмысты атқару кезінде дамитын эмоциональді бос күй, шаршау мағнасын білдіреді). · Деперсонализация (басқалардан шектетілу, салқындық өзінің жұмысындағы басқа объектілерге тітіркену — пациентке, клиентке, оқушыларға және т.б.). Бұндай өзгерістер ерте немесе кеш болса да шиеленіс турыруы мүмкін. · Кәсіптік жетістіктердің редукциясы (кәсіптік отрада жеке басының компетентсіздігін сезіну, өзінің кәсіптік жетістіктерін төмендету). Кейіннен Г. Соннек (1994) осы үш симтпомға тағы бірін қосты – витальді тұрақсыздық, оның симптомдары:депрессия, көңіл-күйдің төмендеуі, басқалардын шектетілуін сезіну, үрейлілік, мазасыздық, үмітсіздік және тітіркеніштік. Г. Селье стресс теориясының тұрғысынан эмоциональді күйіну синдромының үш фазасы 1. «қиналу фазасы». 2. «қарсыласу фазасы». 3. «жүдеу немесе әлсіреу фазасы». Эмоциональді күйіну синдромының себептері · Жеке факторлар: жасы, жынысы, білім деңгейі, жеке тұлғалық ерекшеліктері, шыдамдылығы, міне-құлық түрі, өзіне қойылатын талаптардың жоғары болуы, адамгершілікқондырғылар · Негативті әкімшілік факторлар: жұмыс күштемесі, уақыт тапшылығы, 1 мөлшердегі жұмыс күштемесінің көп болуы, көлем көрсеткіштерін орындамаған жағдайда қорқыту арқылы жетекшілік көрсету (буллинг), кәсіптік және жеке қолдаудың болмауы, кәсіптік дайындықтың жеткіліксіз болуы, жас мөлшері және жұмыс өтілі. · Негативті әлеуметтік факторлар:науқас және оның туыстарының медицина қызметкерлерін сыйламауы; еңбек ақысының аз болуы; кәсіптік өсу мүмкіндігінің төмен болуы; толық дем алу мүмкіндігінің болмауы; · Негативті ұжымдық факторлар: ұжымның пікірін ескерусіз жетекшілік қызметке кәсіптік жұмыс тәжірибесі төмен дәрігерді тағайындау; көре алмаушылық, өсек, интригалар, аурухана, бөлімшедегі шиеленіс; медициналық тәжірибедегі ұжымсыз қарым-қатынас; әріптестермен сыйласымсыз асқақ қатынас Е.Малер ЭКС-ның 12 негізгі және қосымша белгілері
1. Жүдеу, шаршау.
7. Психостумуляторлардың көлемінің жоғарлауы (темек, кофе, алкоголь, дәрілер). Күйіну синдромына тән симптомдардың бес кілтті тобы
2. Эмоциональді симптомдар (жеткіліксіз эмоция, эмоциясыздық, үмітсіздік, арсыздық және жұмыста және жеке өмірінде рақымсыздық, селқостық және шаршау, фрустрацияның және қайратсыздықтың түйсіктері, үмітсіздік, ашуланшақтық, агрессивтілік, үрейлілік, ирроциональді мазасыздықтың күшеюі, алаңсыз ойлау қабілетінің болмауы, күйзеліс, жүйкенің зарлары, истеризмдер. психиакалық көресілер, арман немесе үміттерді немесе кәсіби болашақтарды жоғалту, өзінің немесе басқалардың деперсонализациясының аумақтануы (адамдар манекен сияқты көріксіз болады, жалғыздық сезімі жоғарлайды).
3. Мінез-құлықтық симптомдар (жұмыс уақытының аптасына 45 сағаттан асуы, жұмыс уақытында шаршау және үзіліс жасау, дем алғысы келуі, тамаққа немқұрайлы қарау; іздестірусіз жұпыны дастархан, аз физикалық күш, темекі шегу, ішімдік, дәрі пайдалану, бақытсыз жағдайлар (мысалы, жарақат алу, құлау, апатқа ұшырау және т.б.) импульсивті эмоциональді міне-құлық).
ЭКС-ның психодиагностикалық тәсілдері · Кәсіптік «күйінуді» диагностикалау (К. Маслач, С. Джексон бойынша, Н. Е. Водопьянованың бейімделуімен · Эмоциональді күйінуді диагностикалаудың В.В.Бойко бойынша тәсілі · Жұмысқа қанағаттанушылық дәрежесін өлшеуге арналған шкала · Кәсіптік дезадаптация жағдайын анықтауға арналған сұрақнама. ЖЕКЕ СҰРАУШЫЛАР, КЛИНИКАЛЫҚ ШКАЛАЛАР · тұлғаның сипатын сұраушылар · типологиялық сұраушылар · себеп сұраушылар · қызығу сұраушылар · бағалауды сұраушылар · қондырғыны сұраушылар Күйзелісті бағалау шкаласы Бека күйзелісін бағалау шкаласы. Зунг күйзелісін бағалау шкаласы Гамильтон күйзелісін бағалау шкаласы Монтгомери-Айс күйзелісін бағалау шкаласы А. Жмуров күйзелісін бағалау шкаласы Әлсіз құрылған күйзелісті бұзылыстарды экспресс-диагностикалау шкаласы Көңіл-күйі төмендеуге бейім тұлғаны экспресс-диагностикалау (В.В.Бойко) Үрейленудің және күйзелістің госпитальді шкаласы Үрейленуді бағалау шкаласы Спилбергердің жағдайлық және жеке үрейлену шкаласы Гамильтон үрейлілігін бағалау шкаласы Тейлор үрейлігі шкаласы Филлипстің мектептік үрейлену тесттері Үрейліліктің интегративті тестісі Ішкі аурулар клиникасындағы психодиагностика Үрейлілік және депрессияның госпитальді шкаласы Үрейлілік тестісі (Р. Тэммпл, В. Амен, М. Дорки) (балаларға арналған) Балалар үрейлілігін көп мөлшерде бағалау
Клиникалық психодиагностикадағы арнайы жеке сұрақнамалар Локус бақылауды бағалау, «Субъективті бақылау деңгейі» тәсілі Клиникадағы алекситимияны бағалау (Торонтты алекситимиялық шкала) Психикалық ригидтілікті бағалау, «Томсктік ригидтілікті сұрақнама». SCL-90-R шкаласы Мінез-құлықтың психосоматикалық стильінбағалау, Дженкинс тестісі Өмір сапасын бағалау тәсілі SF-36. Әлеуметтік фрустрирлілікдеңгейі (УСФ) Мінез-құлық белсенділігінің түрі Соматикалық шағымдардың Гиссендік сұрақнамасы Колер сұрақнамасы «Өмірдегі қиыншылықтар» «Ауруға көзқарас тестісі» тәсілі. А. Леоновтың субъективтіқ олайлылығын бағалау шкаласы
Психологиялық бейімділік деңгейін диагностикалау шкаласы: «Невротизация деңгейі» шкаласы Жүйке-психикалық бейімделу тестісі А.Г.Маклаков және С.В.Чермяниннің «бейімділік» көпдеңгейілі жеке сұрақнамасы (МЛО-АМ) Жүйке-психикаға күш түсу сұрақнамасы: клиникада қолдану. Клиникадағы фрустрировтілік деңгейін бағалау тәсілі.
|
