Тақырып бойынша тест сұрақтар

1. Тұрақты даму дегеніміз-бұл:

А) Келешекке ұрпақтың қажеттіліктерін шектеп, бүгінгі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыру.

B) Бүгінгі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыр.

C) Демографиялық, әлеуметтік дамудың жоғары көрсеткіші.

D) Келешек ұрпақтың қажеттіліктерін шектеместен, бүгінгі ұрпақтың қажеттіліктерін қанағаттандыру.

E) Экономикалық өркендейдің жоғары сатысы.

2. Тұрақты даму тұжырымдамасының маңызды басталу көзі немен байланысты?

А) Рим клубының баяндамасы болып табылады.

В) Стокгольмдегі конференциямен

С) Киота хаттамасымен

Д) КСРО-ң құлдыраумен

Е) Рио-де-Жанейро қаласында өткен БҰҰ-ның қоршаған орта мен даму бойынша өткен конференциясымен

3.Табиғатдегеніміз не?

A) Бейорганикалық және органикалық дүние

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

4. Адам шаруашылық әрекетінде табиғатпен байланысты, оған қандай әсерін тигізеді?

A) Тікелей және аралық

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

5. Адам күрделі қандай жүйенің бір бөлігіне жатады?

A) Табиғат - қоғам

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

6. Қоғамның материалдық, мәдени, тағы да басқа мұқтаждығын қанағаттандыру үшін қазіргі кезеңде немесе болашақта колданылатын табиғи ортаның құрауыштары мен табиғи құбылыстарды не деп атаймыз?

A) Табиғи ресурстар

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

7. Табиғи ресурстар әртүрлі жолмен жіктеледі?

A) Химиялық табиғатына, қолодану міндетіне, пайда болуына

B) Радиация.

C) Температура.

D) Жарық.

E) Барлық аталғандар.

8. Табиғат ресурстары қаншаға бөлінеді?

А. 2

В. 1

С. 6Д. 7

Е. 8

9. Сарқылмайтын ресурстарға қандай ресурстарды жатқызамыз?

А. Шексіз ұзақ уақыт пайдалануға болатын ресурстар

В. Тірі табиғат ресурстарын

С. Мұнай байлықтарын

Д. Қазба байлықтар

Е. Барлығы

10. Қазақстан дүние жүзінің 186 елінің ішінде мұнай бойынша нешінші орында?

А. 13

В. 8

С. 12

Д. 10

Е. 21

Сабақ № 7.Биосферада тұрақсыздықтың пайда болуының антропогендік факторлары.

1. Қоршаған ортаға түсетін антропогендік салмақтың өркениет түрлерінің олардың олардың даму сатыларына байланысты жіктелуі.

2. Табиғат пен қоғам қарым-қатынасының тарихы: негізгі кезеңдері (биогенді, аграрлы, өндірістік, ақпараттық).

3. Климаттың өзгеруі. Озон қабатының проблемасы. Қышқылды жаңбырлар

4. Атмосфералық ауаның ластануының экологиялық зардаптары.

5. Атмосфераны қорғау.

Адам мен табиғат арасындағы қарым-қатынас. Жер бетіндегі биосфера қабығы миллиардтаған жылдар бойы біртіндеп қалыптасқан өзін-өзі реттеп отыратын ғаламдық ашық жүйе. Ондағы тірі организмдер сыртқы ортаның үнемі өзгеріп тұратын жағдайларына тіршілік ақпараттары арқылы бейімделді. Биосфераның ұзақ уақыттар бойы қалыптасқан динамикалық тұрақтылығының нәтижесінде, организмдер мен коршаған орта арасында табиғи тепе-теңдік пайда болды. Адам пайда болғаннан бастап-ақ, биосферадағы қалыптасқан экологиялық тепе-теңдік өзгере бастады. Адамның іс-әрекеттерінің тікелей табиғатқа әсер етуін антропогендік факторлар деп атайды. Жер тарихында адамның пайда болуының өзі ең ірі эволюциялық өзгеріс деп есептелінеді. Алғашқы кезде адам санының аз болуы және табиғатқа табыну дәстүрінің болуына байланысты адамның табиғатка әсері онша байқала қоймады. Бірте-бірте адам санының артуы, жаңа жерлерді игеруі, табиғат байлықтарын кеңінен пайдалануы нәтижесінде адамның табиғатқа ықпалы арта түсті.

Бірінші кезең; — бастапқы тас (палеолит) дәуірін қамтиды. Бұл кезенде алғашқы кауымдық қоғам қалыптасып, адамдар аң аулауды және өсімдіктерді жинауды кәсіп етті. Осы дәуірдің өзінде-ақ адамның өсімдіктер мен жануарларға әсері байқала бастады. Мысалы, ретсіз көптеп аулаудың нәтижесінде мамонттар, алып бұғылар, жүнді мүйізтұмсықтар және т.б. аңдар жойылды. Екінші кезең; — неолит дәуіріндегі (VIII—VII б.з.д. мыңжылдық) егіншілік пен мал шаруашылығының пайда болуымен ерекшеленді. Мұндай шаруашылықтар үшін бұрын пайдаланылмаған жаңа жерлер игерілді, орманды алқаптар қырқылды, шалғындықтар жыртылды және т.б. Осындай іс-әрекеттердің әсерінен бір кездегі табиғаты шұрайлы жерлер (Сахара, Гоби, Қарақұм, Қызылқұм өңірлері) бірте-бірте шөлге айналды. Бұл дәуірдің соңында адамдар жаңа жерлерге саяхаттар ұйымдастырып, бұрын белгісіз құрлықтарға қоныстанып, сол аймақтардың табиғатын игере бастады. Үшінші кезең; — өнеркәсіптің қарқынды дамуымен ерекшеленді. Бұл кезең XVII ғасырдан бастап XX ғасырдың орта кезіне дейінгі аралықты камтиды. Өнеркәсіптің түрлі салалары үшін жаңа шикізат көздері пайдаланыла бастады. Соның нәтижесінде жаңа отын мен пайдалы қазба түрлерін пайдалану еселеп арта түсті. Бұл кезеңде адам санының артуы, түрлі өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы салаларының кең өріс алуы, адамның табиғатқа әсер етуін күшейтіп, пайдалы қазбалар қорының азаюына, биосфераның ластануына ықпал етті.

Экологиялық дағдарыс (немесе төтенше экологиялық жағдайлар) кезінде табиғат пен қоғам арасындағы өзара қарым-қатынас шиеленісе түседі. Бұл кезде қоғамдағы өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастар биосферадағы тарихи қалыптасқан тепе-теңдіктің бұзылуына әсер етеді. Мұның өзі түптеп келгенде адамзат өміріне қауіп төндіре бастады. Экологиялық дағдарыс — қайтымды процесс. Оны адамның белсенді түрде жүргізілген іс-әрекеттері арқылы біртіндеп жоюға болады. Мысалы, экологиялық таза энергия (жел, Күн, су) көздерін кеңінен пайдалану немесе пайдалы казбаларды әрі тиімді, әрі кешенді пайдалану және т.б. Тірі организмдердің сирек түрлерін қорғау жұмыстарын қатаң қадағалау, ормандарды қалпына келтіру, топырақ құнарлылығын арттыру және т.б. жұмыстар арқылы да экологиялық дағдарыстарды тоқтатуға болады.

Экологиялық апат — табиғат пен қоғам арасындағы қарым-қатынас әбден шиеленісіп кеткен жағдайда байқалады. Бұл кезде табиғатта қалыптасқан экологиялық тепе-теңдік мүлдем бұзылады, оны қайтадан қалпына келтіру мүмкін емес. Сондықтан да экологиялық апат қайтымсыз процесс болып саналады. Экологиялық апат көбіне адамның тікелей немесе жанама іс-әрекеттерінің нәтижесінен пайда болады. Бұл кезде кейбір өсімдіктер мен жануарлардың көптеген түрлері мүлде жойылады.

Адамдардың іс-әрекеттерінен соңғы 300 жылда құстардың 140- қа жуық, ал сүтқоректілердің 106 түрі біржола жойылып кеткен. Антропогендік факторлардың жануарлар дүниесіне әсер етуі жылдан-жылға айқын байқалуда.

Ғаламдық экологиялық мәселелер — мұндай мәселелерді бүкіл адамзат біріге отырып шешуі тиіс. Оған атмосфераның, гидросфераның және литосфераның ғаламдық деңгейде ластануын атауға болады. Әр түрлі отын түрлерін пайдалану кезінде жыл сайын атмосфераға орта есеппен 20 млрд т-дай көмірқышқыл газы бөлінеді. Бұл ауа құрамында көмірқышқыл газының жинақтала түсуіне тікелей әсер етеді. Бұл жағдайлар климаттың жаппай жылынуына ықпал етеді. Жер бетіне түскен күн сәулелерінің бәрі де жерді қыздырады да, инфрақызыл сәулелер жылу түрінде кері ғарыш кеңістігіне таралады. Кері шағылысқан бұл сәулелерді көмірқышқыл газы, метан, фреондар және т.б. газдар өздеріне сіңіреді де, температура көтеріледі. Күннің кері шағылысқан жылуын сіңіретін газдарды парниктік (жылыжайлық) газдар деп атайды. Парниктік газдардың атмосферада біртіндеп жинақталып, атмосферадағы жылу балансының өзреуін парниктік эффект деп атайды. Аймақтық экологиялық мәселелер — жер бетіндегі ауқымды аймақтарды, яғни бірнеше мемлекеттердің аумағын қамтиды. Ондай экологиялық мәселелерді бірнеше мемлекет бірігіп шешуі тиіс. Мұндай экологиялық мәселелерге жыл құстарын және трансшекаралық су қорларын және т.б. табиғат байлықтарын қорғау жатады. Мысалы, бұған Каспий теңізін, Дунай және Ертіс өзендерін және т.б. қорғау мысал бола алады. Жергілікті экологиялық мәселелер — белгілі бір жергілікті шағын аумақтың табиғат байлықтарының жеке тобын немесе бір ғана түрін қорғаумен ерекшеленеді. Мұндай мәселелер жергілікті деңгейде (бір мемлекеттің өз ішінде) шешуді қажет етеді. Мысалы, Шарын шатқалындағы геологиялық замандардан сақталып келген шаған (ерен) тоғайын қорғау немесе Алакөлдегі реликті шағала (қара мойнақ шағала) түрін сақтап калу, Балқаш көлінің экологиялық жағдайы және т.б. атауға болады. Жоғарыда аталған экологиялық мәселелердің бәрі бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Өйткені кейде жергілікті мәселелер аймақтыққа, ал аймақтық мәселелер ғаламдық мәселелерге ауысып кетуі де мүмкін.

Атмосфералық ауа құрылымы және оның негізгі ингредиенттерінің экологиялық маңызы. Біздің дәуірімізге тән ерекшеліктердің бірі өнеркәсіп өндірісінің ғылыми – техникалық прогресі болып табылады. Химия өнеркәсібінің мекемелері атмосфераны көмір сутектерімен, күкүртті ангидритпен, азот тотықтарымен, хлор және фтордтың әр түрлі қоспаларымен, және т. б. ластықтармен ластайды. Химиялық зауыттар құбырынан шығатын шаңтозан құрамында марганец, хром, қорғасын, қалайы, сынап және басқа металлдар жи кездеседі.

Жылу станцияларында электр энергиясын өндіру күдің, күйенің, күкіртті қоспалардың және азот тотықтарының орасан зор мөлшерде атмосфераға қосылуына себеп болады.

Атмосфералық ауа_ көптеген газ тәрізді заттардың қоспасы болып табылады. Ауаның негізгі массасын құрайтын азот және оттегі болып табылады. Бұлардан басқа онда көмір қышқыл газ, аргон, неон, гелий және т. б. газдар бар.

 

Кесте 1. Атмосфералық ауа құрамы

№	Газдар	Мөлшері
	Азот	78,15
	Оттегі	20,78
	Көміртегі оксиді	0,03
	Инертті газдар	1- ге жуық

 

Оттегі атмосфералық ауаның ең маңызды құрам бөлігі. Оның ауадағы мөлшері тұрақты деуге болады.

Азот атмосфералық ауаның басты құрам бөлігі. Ол азотты заттардың айналымына қатыса отырып, маңызды биологиялық рөл атқарады.

Көмір қышқыл газы, немесе көміртектегі тотығы атмосфералық ауада өте аз мөлшерде кездеседі. Тірі организмдерді тіршілік әрекеттері, жану, шіру, ашу процесстері нәтижесінде ауаға бөлінеді. Бұл газдың пайда болу көздері әр түрлі болғанымен оның атмосферадағы мөлшері аса көбемейді. Себебі ол өсімдіктермен сіңіріліп, органикалық заттар түзілуіне қатысып отырып.

Атмосфералық ауаның тұрақсыз табиғи қоспалары қатарында аммиакты, күкіртті сутекті және су буы мен шаң тозаңды атауға болады. Соңғы уақытта ауадағы озон (О 3 ) мөлшері адамзатты алаңдатып отыр. Озон ауаның жер бетіне жақын қабаттарына стратосферадан жетеді.

Су булары ауада әр түрлі мөлшерде болуы мүмкін. Ылғалдылықтың мөлшері жергілікті жағдайға және ауа температурасына байланысты болады.

Атмосфераның ластануында жердің өзінен шығатын шаң- тозаңның; рөлі зор.

Ауаны ластаушы көздер және олардың бөлінділерінің қоршаған ортаға әсері. Адам қоғамының өндірушілік әрекеті нәтижесінде табиғи заттар әртүрлі өңдеуге ұшырайды, осының нәтижесінде атмосфералық ауаға әр түрлі лас заттар қосылып отырады. Атмосфераны ластаушы көздер өте көп. Оларға бірнеше кезекте әр түрлі отын жағу қондырылғылары, автотранспорт, көптеген зауыттар мен фабрикалар, темір жол транспорты, параходтар т. б. жатады.

Отын жағу - атмосфераны ластаушы көздердің бірі. Атмосфералық ауаны ластаушылар ішінде ең кең тараған түрі – отын жаққанда бөлініп шығатын түтін. Қазіргі уақытта отын ретінде көмірдің әр түрлі сорттары, мазут, сланец, торф, газ және т. б. қолданылады. Электр станциялары, әр түрлі қазандықтар, іштенжану қозғағыштары, пештер жұмыс істеуі үшін сұйық және қатты отын түрлері қолданылып, атмосфераға құрамында көміртегі тотығы, күйе, қарамайлы заттар күкіртті газ, жеңіл күл және т. б. эаттар бар түтін бөлінеді. Күйе өз алдына улы емес, бірақ ол канцерогенді қасиеті бар қара майлы затарды тасымалдаушы болып табылады (бензпирен). Адамның денсаулығына әсер етумен қатар ауадағы түтін қала микроклиматын нашарлатады. Күкіртті газдың түтін құрамындағы мөлшері де отын түріне байланысты. Мұнай жанғанда күкіртті га өте көп бөлінеді, бірақ, күкіртті газдың басты көзі – көмір, торф, сланец жағу. Күкірті газ - өте улы зат, оның әсері тыныс алу мүшелерін зақымдаудан басталып, асқазан- ішек жолдарын зақымдайды тотығ тотықсыздану процесін бұзады, ферментативтік әрекетті тоқыратып, организмнің иммунобиологиялық реактивтілігін төмендетеді және орталық жүйке жүйесінің бұзылуына әкеледі. Түтін құрамында көмірсутекті заттардың шала жануы нәтижесінде пайда болатын көміртегі тотығының (иісті газ) біраз мөлшері болуы мүмін. Бір тонна отын жанғанда 20кг көміртегі тотығы түзіледі. Әсіресе домнадан, кокстан және газды генераторлардан шығатын газдар құрамында СО көп болады.

Автокөлік – атмосфераны ластаушы көздердің бірі. Автомобиль көлігінің дамуы шудың көбейуіне және автомобиль газдарымен шығатын гадардың атмосфералық ауаны ластауына әкеледі. Бұл газдар құрамына 20-дан астам заттар кіретін күрделі қоспа болып табылады. Олардың ішіндегі ең қауіптісі - көміртегі тотығы (СО), оның автомобиль газы құрамыдағы мөлшері 12%-ке жетеді, азот тотығы (NO) және азттық қос тотығы (NO2). Бұлардан бақа ауаға көмірсутектер, олардың ішінде канцерогенді түрлері, күйе және т. б. заттар шығады. Пайдаланылатын жанармай түріне байланысты автомобиль газдары құрамында күкірт жіне қорғасын қосылыстары болуы мүмкін. Автмобиль газдарының құрамындағы заттар адам және жануарлар организміне, өсімдіктерге зиянды әсер етеді.

Өнеркәсіп мекемелері- атмосфераны ластаушы көздердің бірі. Қара металлургия өндірісі – атмосфералық ауаның шаң тозаңмен, күкіртті газбен, көміртегі тотығымен ластауын туғызады. Түсті металлургия өндірісі де атмосфераның шаң тозаңмен газдармен ластайтын қуатты ластағышы болып табылады. Бұл мекемелердің ауаға шығаратын қалдықтары құрамында оларды өте қауіпті жасайтын токсиндік заттар бар (күкіртті газ, қорғасын тозаңы, мышьяк тотығы, қорғасын, сурьма, т. б.). Көмір өндірісінде ауаны ластаушы негізгі көз қатарына бос жыныс үйінділері(террикондықтар) жатады, олардың ішінде біраз уақытқа дейін көмір және пириттің жануы тоқталмайды, соның нәтижесінде атмосфераға күкіртті газ СО және қарамайлы заттарды қайта айдау заттары шығады. Мұнай өңдеу және өндіру атмосфераға көмірсутектердің, күкіртті сутектің және жағымсыз иісті газдардың өте көп мөлшерде бөлінуіне себеп болады. Цемент және құрылыс материалдарының өндіру атмосфераның әртүрлі шаң тозаңмен ластануын туғызады. Химиялық өнеркәсіп мекемелері атмосфералық ауаны әр түрлі химиялық заттардың буларымен және газдарыменластануына себеп болады. Олардың көбі өте улы болып келеді. Химиялық өнеркәсіп ішінде ең маңыздылары күкірт қышқылын, азотты тыңайытқыштар және суперфосфат өндіру.

Атмосфералық ауа ластануының адамдардың денсаулығынажәне тіршілігінің санитарлық жағдайна әсері. Ел орналасқан жерлердің ауасындағы лас заттар адамдардың денсаулығына зиянын тигізеді. Лас ауамен тыныс алғанда адам үстіртін тыныс алады, өкпе жеткіліксіз вентиляцияланады, организмге оттегі жетіспей, әр түрлі биохимиялық процесстер бзыла бастайды. Бұл адамың әр түрлі ауруларға бейім болуын туғызады.

Күкіртті газ, азот тотықтары, хлор сияқты кейбір заттар жоғарғы тыныс жолдарын ттіркендірсе, екінші біреулері, мысалы, қорғасын, фтор, бастапқыда әсері байқалмағанмен, организмде біртіндеп жиналып, ұзаққа созылатын арулар туғызады. Зерттеушілердің мәліметтері бойынша, алюминий зауыты орналасқан аймақтатұратын балалардың арнайы ауыру түрі флюораз жиі кездеседі (тістің эмаль қабатында дақтардың пайда болуы). Соңғы уақыттарда атмосфералық ауа ластануының өкпе қатерлі ісігінің себебі ретінегі рөлінің мүмкінділігіне көп көңіл бөлініп отыр.

Атмосфераны ластаушы заттар ішінде басты рөл атқаратын – канцерогенді заттар болып табылады. Олардың бірі ретіндегі әр түрлі отын жаққанда, отынды термальдық жолмен өңдегенде түзілетін және автокөліктерден бөлінеден бензпиренді атауға болады.

Атмосфера-ауа,химиялық қоспалар мен су буынан тұратын күрделі жүйе. Ол биосферадағы физико-химиялық және биологиялық процестердің жүруінің шарты және метерологиялық режимнің маңызды факторы. Атмосферадағы жекеленген компоненттерінің қатынасы оның радиацияға, жылу және су режиміне, өздігінен тазартуға қабілетін анықтайтын.
Атмосфераның маңызды қасиеттеріне оның жылдам араласуы мен үлкен арақашықтыққа орын ауыстыру,басқа сферамен, әсірісе мұхитпен байланысы жатады. Адам атмосфераны әр түрлі параметрлеріне, оның химиялық құрамына, жылу режиміне, орын ауыстыру электромагниттік және тағы басқасы әсер ететін.
Атмосфераның озон мәселесі адам қызметтеріне қатысты өзара байланысты екң аспектісі бар;жоғары қабаттағы бұзылу және жер маңы кеңістігіндегі концентрациясының артуы.
Озон қабаты полюстерде 9-30 км,экваторда -18-32 км биіктікте орналасқан.Ондағы озонның концентрациясы 0,01-0,06мг/м.Егер қабаттағы озонды таза күйде бөліп алса,оның қалындығы 3-5 мм құрайды.Озонның мөлшері сантаметрмен немесе Дапсон бірлігімен есептеледі.
Атмосфераның жоғары қабатындағы озон оттегң молекуласының ультракүлгін сәулелер әсерінен ыдырауы нәтижесінде түзіледі.Бос оттегінің оттегі молекуласына қосылуынан озон түзіледі.Бір уақытта озон молекулаларының ыдырап,оттегіге айналу процесі жүреді.Реакция жүруінің шарты ультракүлгін сәулелердің болуы және олардың инфрақызыл жылулық сәулелерге айналуы болып табылады.
Соңғы жылдары атмосфераның жоғары қабатындағы озонның мөлшері кемуі байқалады.Солтүстік жарты шардың орталық және жоғары ендіктерінде бұл кему үш пайызды құрайды.Мәліметтер бойынша озонның бір пайызға кемуі терінің қатерлі ісігімен ауыру деңгейін бес-жеті пайызға арттырады.
Озонның ең көп мөлшері Антарктиданың үстінде жойылған.Мұңда соңғы отыз жылда озонның мөлшері қырық-елу пайызға кеміген.Озонның концентрациясы кемуі нәтижесінде түзілген кеңістікті озон тесіктері деп атайды.Тесіктің көлемі жылына төрт пайызға артып отыр.Қазіргі кездегі оның мөлшері АҚШ-тың көлемінен артық.Сонымен қатар,көшіп жүретін тесіктердің пайда болуы жиілеп барады.Озон тесігінің пайда болу себептері әлі де болса толық анықталмаған.Олар алғаш рет осы ғасырдың сексенінші жылдары байқалған.Аз уақыттық бақылау қандай да бір нақты қорытынды жасауға мүнкіндік бермейді.
Қазіргі кездегі озон қабатын бұзатын негізгі антропогенді фактор фреондар болып табылады.Бұл хлорфтар –көміртектер бөлме температурасында қайнайды.Олар тоңазытқыш құрылғыларда,әр түрлі балландарда тасымалдаушы –газ ретінде қолданылады.Қазіргі кездегі фреондардың мөлшерін кеміту және болашаққа өңдіруді тоқтатуға бағытталған іс-шаралар жүргізілуде.Көптеген мемлекеттер фреондардың өндірісін елу пайыз кеміту және оларды басқа пропилленттермен алмастыру туралы міндеттеме қабылдады.Бірақ,жоғары дәрежеде тұрақтылығына байланысты фреондар атмосферада өте ұзақ уақыт сақтала алады.Бірқатар елдерде АҚШ,Ұлыбритания,Франция фреондар гидрохлорфтор көміртек немесе гидрофтардың алмастырылуда.
Озон қабаты интенсивті түрде көктемде бұзыла бастайды.Себебі қыстағы төмен температура мен бұлттылықтың артуы фреондардың құрамындағы хлордың бөлініп шығуына әкеледі.Ал көктемдегі температураның жоғарылауы хлордың озонға әсерін арттырады.
Поляр маңы аймақтарындағы озон қабатының интенсивті түрде бұзылуын осы аудандағы озонның бұзылуына себепкер хлордың метанды топпен аз мөлшеріе жабылуымен түсіндіріледі.Соңғы жылдары ғалымдавр озон тесіктерінің пайда болуы адам қызметіне байланысты емес деген пікірлерді жиі айтып жүр.Ғалымдар бұған ұқсас құбылыстардың ертеде де орын алғанын және олар тек табиғи процестерге байланысты,соның ішінде күн белсенділігінің он бір жылдық циклімен,екені туралы жорамал айтады.
Озон қабатының бұзылуының тағы бір себебі, ретінде атмосфераға оттегін бөліп шығаратын негізгі фактор ретінде ормандардың жойылуы аталады.Сонымен қатар,Антарктиданың үстінде озонның тарлуына әкелетін жоғары қарай бағытталған жерлердің болуы туралы да пікірлер айтылуда.
Атмосфераның төменгі қабаттарындаозон күшті антитоксикант және бактериоцид болып табылады.Ол жағымсыз иістерді,кейбір канцерогенді заттарды бұзуға қабілетті.Бірақ,жоғары концентрацияда күшті у болып табылады.Адамда ол тыныс алуды қиындатады,көзді тітіркіндіреді,өсімдіктердің ассимиляциялық аппаратын зақымдап,хлорофиллді бұзады.
ХІХ ғасырдың сексенінші жылдарында атмосфера қабатында озонның кейбір жерлерде жұқаруы байқалады.Мәселен,1987-шы жылы Антарктида тұсында байқалып озонның мөлшері күрт азайып,ол жеті млн км2 аумақты қамтыған.Ал осы жағдай 1992 жылы Оңтүстік Америка тұсында байқалған.Осыған байланысты БҰҰ жанынан ғылыми кеңес құрылып «озонның жұқару» себебін зерттеу басталды.Нәтижесінде, оның негізгі көзі – хлорфторкөміртектік (фреондар) қосылыстар екені анықталды.Осы химиялық қосылыс атмосфераға көтеріліп, фотохимиялық ыдырауларға ұшырып, хлор тотығын түзеді.Ол өз кезегіндегі озон молекуласын ыдыратып жойып отырады.Нәтижесінде озонның жұқару процессі басталып, костостан келетін зиянды ультракүлгін сәулелердің еркін өтуіне жол беріліп, бүкіл тіршілік атаулыға қауіп төндіреді.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының мәлеметі бойынша атмосферадағы озонның бір пайызға азаюы ісік ауруларын көбейтіп жіберетіні анықталған, адам баласының иммундық қорғаныс қабілетін кемітіп, жұқпалы аурулардың меңдеп кетуіне жол ашатыны дәлелденген.Осыған орай 1985 жылы озон проблемасын шешу үшін халықаралық Конфенция қабылданды.Оның мақсаты – озон қабатың бүлдіретін заттарды шығаруды тоқтату, осы бағытта Ресей мен ТМД елдерінің біріккен ғалымдар ұжымы еңбек етуде.

Ғаламдық негізгі экологиялық проблемалардың бірі атмосферадағы ластаушы заттардың ұзақ қашықтықтарға тасымалдануы. Алғашында бұл проблема радиоактивті заттардың үлкен қашықтықтарға таралуына байланысты пайда болды. Негізінен күкірт диоксиді және оның қосылыстары, азот оксиді және оның қосылыстары, ауыр металдар (әсіресе сынап), пестицидтер, радиоактивті заттар сияқты улылығы жоғары заттардың таралуына баса назар аударған жөн.
Күкірт диоксиді мен азот оксидтерінің жуылуы күкірт жөне азотқышқылдарының түзілуіне әсер етеді. Бұл үлкен территориялардағы табиғи ортаның жалпы қышқылдануына, айтарлықтай экологиялық өзгерістерге алып келді. Түзілген қышқылда р және олардың қосылыстары жауған жауын- шашынның құрамында, қардың, жер бетіндегі су айдындарында және топырақтың құрамында кездесіп экожүйелерге жағымсыз әсер етуде. Күкірт диоксиді және азот оксидтерімен болатын қышқыл жаңбырлар орман биоценоздарына үлкен зиян әкелуде. Қышқыл жаңбырлардан жалпақ жапырақ ты ормандарға қарағанда қылқан жапырақты ормандар қатты зардап шегеді. Қышқыл жаңбырлар топырақ қышқылдығын тудырады. Нәтижесінде минералдық тыңайтқыштардың пайдасы азаяды. Әсіресе бұл шымды күлгін топырақтарда қатты байқалады. Адам организміндегі алғашқы жағымсыз реакциялар ауа құрамындағы сульфаттардың концентрациясы 6-10 мкг/м3, күкіртті газ - 50 мкг/м3 - ге жеткенде пайда болады. Бұл қосылыстарды әсіресе өсімдіктер өте сезгіш. Қыналардың кейбір түрлері күкірт қышқылының концентрациясы 10-30 мкг/м3, қылқан жапырақтылар - шекті мөлшерден бар болғаны 3-4 есе көбейгенде тіршілігін жояды. Тұщы сулардың қышқылдығы рН < 5,5 (табиғи суларда 5,6-ға жақын) көрсеткіште балықтардың көбеюі төмендеп, рН = 4,5 жағдайда көбею жүрмейді. Қазіргі таңда антропогендік әсерден бөлінетін күкірт диоксидінің мөлшері жылына 150 млн тоннаны құрайды. Көмірді пайдалану күкірттің көп бөлінуіне алып келеді. Жер шарының кейбір аудандарында, әсіресе Европада, Солтүстік Америкада антропогендік күкірттің түсуі көп мөлшерге жетті. Жер бетіне түскен қышқылдар мен сульфаттар топырақ құрамына (топырақтың қышқылдануы), өсімдіктер жабынына, су айдындарының қышқылдануына алып келуде.

Атмосфераны күкірт диоксидінен қорғау, оларды ауа бассейнінің жоғары қабаттарында шашырату арқылы жүзеге асыруға болады. Ол үшін жылу электр орталықтары мұржаларының биіктігі 180, 250, тіпті 370 м биіктікте болуы керек. Одан басқ а жолы - отынды пайдаланбас бұрын құрамындағы күкіртті отынды бөліп алу қажет.

Улы және фотохимиялық тұман. Үлкен қалаларға тән, жиі байқалатын құбылыс - улы туман (тұман мен түтіннің қосылысы). УЛЫ тұмандар үш түрлі - ылғалды, құрғақ және мұзды болып келеді. Ылғалды улы тұман (Лондондық тип) - газтәрізді ластаушы заттар, шаң және тұман тамшыларының қосылыстары. Бұл қосылыстағы заттар бір-бірімен химиялық реакцияға түсіп бастапқы түрлерінен әлдеқайда қауіпті қосылыстар түзеді. Атмосфералық ауаның 100-200 метр биіктігінде улы, сарғыш түсті лас, ылғалды улы тұман осылай пайда болады. Мұндай тұман теңізге жақын, тұманды, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы жоғары елдерде түзіледі. Құрғақ улы тұман (Лос-Анджелестік тип) - озонның пайда болуы кезінде химиялық реакциялардың әсерінен атмосфералық ауаның екінші рет ластануы. Құрғақ улы тұман Лос-Анджелесте (АҚШ) қалың тұман емес, көкшіл түтін түзеді. Улы тұманның үшінші түрі - мұзды улы тұман (Аляскалық тип). Ол Арктика мен Субарктикада антициклон кезінде төменгі температурада пайда болады. Мұндай ауа райында ластағыш заттардың аз мөлшерде бөлінуінің өзі мұздың майда кристалдарынан тұратын қалың тұманның пайда болуына алып келеді. Сондай-ақ улы тұман шұңқырлы жерлерде орналасқан қалаларға, мысалы, Алматы, Ереван, Кемерово, Новокузнецк, Братск, Мехико және т.б. тән. Улы тұман кезінде, жарықтың әсерінен зиянды заттардың ауа, ылғал компоненттерімен фотохимиялық реакциялары нәтижесінде қосымша улы өнімдер (альдегидтер, кетондар) түзіледі.
Атмосфералық ауаның тұмандануы қала микроклиматының нашарлауына - тұманды күндердің көбеюіне, атмосфераның тұнықтығына, мөлдірлігіне әсер етеді. Мысалы, 1948 жылы 26 қазанда Донора (АҚШ, Пенсильвания) қаласында қалың тұман мен түтіннің қосылуынан (улы тұман) жолдың көрінуі өте нашарлап қаланы қара күйе басып қалған. Адамдардың тыныс алуы қиындап, тамақтары ауырып, көздері ашып, құсқылары келген. Сөйтіп жаңбыр жауғанға дейін 3-4 күннің ішінде 14000 қала тұрғындарының 6000 тұрғын ауырып, 20 адам қайтыс болған. Сонымен қатар көптеген құстар, иттер мен мысықтар да өлген. 1952 жылы желтоқсанда Лондон қаласында улы тұманның әсерінен 3-4 күн ішінде 4000 адам қайтыс болды. Себебі ауасы лас қалада жел болмай, атмосфералық ауа құрамындағы күкіртті ангидридтің мөлшері қатты көбейіп кеткен. XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап Лос-Анджелес қаласында да жылдың ЖЫЛЫ маусымында, әдетте жазда және ерте күзде ылғалдылығы 70% құрайтын тұман пайда бола бастады. Бұл тұманды фотохимиялык, тұман деп атайды. Улы тұман кезінде көріну қабілеттілігі нашарлап, үй жануарлары (ит, құс) еле бастайды. Адамдардың тыныс алуы қиындап, көздері жасаурап, тамақ пен мұрынның шырышты қабаттарының тітіркенуіне, өкпе және басқа да созылмалы аурулардың қозуына алып келеді. Улы тұман өсімдіктерге, әсіресе бұршақ, қызылша, астық тұқымдастар, жүзім және сәнді өсімдіктерге де зияны көп. Алдымен жапырақтары ісініп, біраз уақыттан кейін жапырақтың төменгі жағы ақшылданады және сарғаяды да, өсімдік қурай бастайды.

1. Атмосферада біріншілік ластанулардан пайда болатын өнім:

А) Екіншілік ластанулар

В) Қосалқы қалдықтар

С) Бір мезгілде

D) Бір мезетте

Е) Біріншілік ластанулар

2.Биосфераны құрайтын атмосфера қабаты:

А) Тропосфера

В) Стратосфера

С) Мезосфера

D) Ионосфера

Е) Магнитосфера

3.Озонды қабаты ненің құрамына кіреді:

А) Стратосфера

В) Ионосфера

С) Тропосфера

D) Магнитосфера

Е) Мезосфера

4. Табиғи ластануға жатады:

А) Жер сілкінісі, су алу және т.б.

В) Өндіріс қалдықтары

С) Атомдық станциялар шығындары

D) Шулық ластану,су алу және т.б.

Е) Химиялық ластану

5. Физикалық ластану былай бөлінеді:

А) Ортаның физикалық параметрінің өзгеруіне байланысты

В) Жылулық параметрлеріне байланысты

С) Шулы параметрлеріне байланысты

D) Жарықтық параметрлеріне байланысты

Е) Электромагниттік параметрлеріне өзгеруіне байланысты

6. Жер қыртысының жоғарғы бөлігі не деп аталады:

А) Литосфера

В) Биосфера

С) Атмосфера

D) Ноосфера

Е)Гидросфера

7. Атмосфераның антропогендік ластануы:

А) Адам араласу арқылы атмосфера ауасының ластануы

В) Белгіленген тәртіп бойынша атмосфера құрамында ластайтын заттардың болуы

С) Адамға әсер ететін дәрежені анықтайтын физикалық,химиялық атмосфера қасиетінің жинағы

D) Атмосфера құрамының қоспалар арқылы өзгерілуі

Е) Табиғи процесстердің әсері арқылы атмосфераның ластануы

8. Атмосфераның ең төменгі қабаты:

А) Тропосфера

В) Стратосфера.

С) Озонды қабат

D) Ионосфера

Е) Мезосфера

9.Озондық қабат мынадай биіктікте орналасқан:

А) 25-40 км

В) 12-25 км

С) 10-12 км

D) 40-50 км

Е) 50-120 км

10. Тропосфера шекарасы мына аралықта жатыр:

А) 8-14 км

В) 2-4 км

С) 14-18 км

D) 6-9 км

Е) 1-2 км

Сабақ № 8. Биосфераның тұрақсыздығының туындауына антропогендік факторлардың әсері

1. Судың жалпы қасиеттері және кұрамы. Су ресурстарын пайдалану.

Суды тазарту жолдары.

2.Суды тазарту әдістері.

3.Ауыл шаруашылығымен өнеркәсіптің қарқынды дамуына байланысты пайда болған экологиялық проблемалар.

4. Қоршаған ортаның физикалық биологиялық химиялық ластануы ж