Павлодар облысы

Павлодар – 1740 жылы салынған Коряков бекінісі, мұны жергілікті қазақтар соңғы кезге дейін “Кереку” деп атады.

Павлодарда ол кезде ауылшаруашылық шикізаттарын өндейтін бірнеше кіші –гірім өнеркәсіп орындары ғана болған.

Павлодарда қазір ет және сүт комбинаты, алюминий,электролиз, химия зауыттары, нан, автомобиль жөндеу, көптеген жергілікті кәсіпорындары жұмыс істейді.

Қазақ батырлар туралы әнгіміле.

- Ел бірлігі мен бостандығы үшін күрескен батырлар?

- Қабанбай, Бөгембай, Райымбек, Өтеген, Тайлақ, Олжабай, Малайсары, Еспенбет, Жәнибек, Жасыбай.

- Бөгенбай батыр туралы не білесін?

- Бөгенбай батыр-18 ғасырдағы қазақ батырларының жасы үлкен ақсақалы.Бөгенбай 1680 жылы Бөген өзенінің жағасында дүниеге келді.Бөгенбай әулеті-батырлар әулеті.Ол-Ақша батырдың баласы. Ол өз өмірінің 64 жылын жаугершілікте өткізген.Бөгенбай Қабанбай батырдан 11 жас үлкен. Бөгенбай батыр 18 ғасырдың алпысыншы жылдары қайтыс болған.

- Қабанбай батырдың шын аты қалай? Ол туралы не айта аласын?

- Қабанбай батырдың шын аты - Ерасыл. Қабанбай батыр-халық батыры.Ол жоңғарларға қарсы күресті.Қабанбай батыр көптеген шайқастарға қатысты. Қазақ әскерінің қолбасшысы Қабанбай соғыс тәсілдерін өте жақсы білген. Қабанбай әулетімен батыр болған. Оның әкесі-Қожақұл-Хиуа хандығына қарсы соғысқан қолбасшылардың бірі Қабанбайдың қызы Назым үлкен соғыстарда қол бастап, жауға қарсы күрескен Қабанбайдың жұбайы Ғауһар да жаумен бетпе-бет алысқан батыр болыпты.

- Павлодар өңірінен шыққан батыр жерлесіміз?

- Жасыбай батыр.

- Кеңес Одағының батыры атағына ие болған қазақ батырларын атап өт.

- Талғат Бигельдинов, Бауржан Момыш-ұлы, 28 панфиловшылар, М.Мәметова, Ә.Молдағұлова.

- Павлодарлық Кеңес Одағының батырлары туралы әңгімелеп бер.

- Павлодар облысының 30 шақты жауынгер Совет Одағының батыры деген жоғары атақ алған екен.Олар И.В.Бабин, А.Р.Горобец, А.К.Гелпин, В.АСемейченко, М.К Қайрбайұлы, М.М.Катаев, С.Мүткенов, Қ.Қамзин, Г.П Кравченко,Л.Беда, И.Павлов т.б Совет Одағының батыры.Г.П.Кравченко Совет Одағының батыры атағын екі рет алды.

 

Сын есім. Туынды сын есім.

Сын есім – заттың түрі мен түсін, сапасы мен көлемін, салмағын белгісін т.б. білдіретін сөз табы

Имя прилагательное- часть речи, обозначающая признак предмета. Тұлғасына қарай: негізгі - ақ, үлкен, жақсы, әдемі, көк, жаман, туынды– қазіргі, сыртқы, әдепті, тиянақсыз, әдеби, ашық, қызба, сложные – қызыл-ала, ұсақ-түйек, ұзын бойлы, жібек баулы.

Сын есімнің жасалуы. Сын есімдер де басқа сөздер сияқты сөзге жұрнақтар қосылу және сөздердің тіркесуі, қосарлануы арқылы жасалады.сын есім жасайтын жұрнақтар.

Наиболее продуктивными являются следующие суффиксы:

.-лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті (указывают на отношение одного предмета к другому)	Пайда-лы (полезный),білім-ді (образованный), бақыт-ты (счастливый), үлгі-лі (примерный)
-лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік (образуют прилагательные от слов, заимствованных из русского языка)	Қала-лық (городской), қоғам-дық(общественный), Инженер-лік (инженерный)
-қы, -кі, -ғы, -гі (указывают на отношение во времени)	Қыс-қы (зимний), жаз-ғы(летний), көктем-гі (весенний), кеше-гі (вчерашний)
-сыз, -сіз (отрицательные прилагательные)	Ақыл-сыз(глупый), білім-сіз (глупый), тұз-сыз (несоленый)
.-дай, -дей, -тай, -тей (указывают на качество предмета относительно другого предмета)	Бала-дай “как ребенок”, сүт-тей “как молоко”, тау-дай “как гора”

№25 билет

1 С. Торайғыров.

 

2. Менің қалам

-Сенің туып өскен қалаң?

- Менің туып өскен қалам Екібастұз.

- Ол қандай қала?

- Ол кішкентай, әдемі, таза қала.

- Қалада қандай үлкен кәсіпорындар бар?

- Олар: МАС-1, МАС-2, разрездер, нан, сүт, шұжық зауыттары.

- Жоғары және орта оқу орындары бар ма?

- Иә, бар.

- Олар қандай оқу орындары?

- Олар: ЕИТИ, Полетихникалық колледжі және т.б.

- Мәдениет орталығы бар ма?

- Иә, бар. Ол «Өнер», «Қайнар», «Ата-Мұра», «Достық үйі».

- Қандай сауды орталықтары бар?

- «Макси мол», «Болашақ», «Гамма», «Астра» және т.б.

 

Үстеу – сөздер қимыл, іс-әрекеттің (етістіктің) әр түрлі сындық, бейнелік, мекендік, мезгілдік, шарттық, мөлшерлік күй –жайларын көрсетіп тұрады.

 

Түрлері (типы)	Мысалдар (примеры)
1.Тұлғасына қарай (по способу образования)	1.Негізгі (непроизводные)	кейін (потом), жоғары (высоко), төмен (низко).
2.Туынды (производные)	Сөз тудырушы жұрнақтар арқылы (с помощью суффиксов): -ша, -ше: қазақша (по-казахски), немісше (по-немецки) -лай, -лей: ақшалай (деньгами), тікелей (впрямую) -дай, -дей: жаздай (все лето), күздей (всю осень) -тай, -тей: қыстай (всю зиму), теректей (как тополь) -шалық: соншалық (настолько, слишком) -шама: мұншама (столько) -ын, ін: астыртын (тайно), үстіртін (поверхностно) Септік жалғаулар арқылы (с помощью падежных окончаний) -да,-де; жазда(летом), күзде (осенью) -қа, -ке; артқа(назад), ішке (внутрь) -ға, -ге; жоғарыға(вверх), төменге(вниз) -на, не; айына (в месяц), күніне (в день) -нан, -нен; қырынан(с краю), етбетінен(навзничь) -дан, -ден; лажсыздан(безысходно) -тан, -тен; кенеттен(вдруг, неожиданно) -мен; шынымен (и вправду)
2.Құрамына қарай (по составу)	1.Дара (простые)	кеше (вчера), бүгін (сегодня), таңертең (утром), бұрын (давно), кешке (вечером).
2.Күрделі (сложные)	күні-түні (днем и ночью), бір-бірден, аз-аздан, көп-көптен
3.Мағынасына қарай (по значению)	1. мезгіл үстеу (наречия времени). Сұрақтары: қашан? (когда?), қашаннан бері? (с каких пор?).	кеше (вчера), бүгін (сегодня), таңертең (утром), бұрын (давно), күні-түні (днем и ночью), кешке (вечером).
2. мекен үстеу (наречия места)қайда (где, куда), қайдан (откуда)	алда (впереди), алға (вперед), алыста (далеко), жақын (близко), қаладан (из города), оңға (направо), солға (налево).
3. мөлшер үстеу (наречия меры)Сұрақтары: қанша (сколько?) қаншама (на сколько?), қаншалық (в какой степени?)	сонша (столько), әжептеуір (приличный, достаточный), азғантай (мало), қыруар (множество), бірталай (несколько).
4. бейнелік үстеу (наречия образа действия) Сұрақтары: қалай? (как?), қалайша (каким образом?).	тез, қолма-қол (быстро), жақсы (хорошо), әрең-әрең (еле-еле), қазақша (по-казахски), емін-еркін (свободно), бетпе-бет (лицом к лицу), дәл (в точку).
5.күшейткіш үстеулер (наречия степени), Сұрақтары: қалай? (как?), қандай? (какой).	ең (самый), аса (сверх), тым, өте (очень), тіпті (весьма), әбден (вполне), нағыз (настоящий), дәл (точно), мүлде (совсем).
6. мақсат-себеп үстеуі (наречия цели и причины) Сұрақтары: неге? (зачем), неліктен (почему, из-за чего?)	әдейі (специально), бекерге (понапрасну), босқа (напрасно), амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан(поневоле, безысходно).