Дәріс -3

Қылмыстық заң қылмыстық құқық қағидаларымен жалпы ережелерін қандай қоғамға қауіпті әрекеттер қылмыс болып табылатыны және қылмыс жасағаны заң нормалардан тұратын ҚР-ң Парламенті қабылдаған заң шығарушылық акт.

Заң – бұл а) ерекше тәртіпте қолданылатын биліктің жалпы мемлекеттік өкілетті органның б) ҚР-сы халқының еркін тікелей және тура білдіру в) аса мәнді және маңызды қоғамдық қатынастарды реттеуші г) жоғары заң күшін иеленуші акт.

Қылмыстық заңды тұлғаны қорғау оның құқықтары мен босатндықтарын қорғау меншігін табиғи ортаны, қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді, бүкіл құқықтық тәртіпті қылмыстық қол сұғушылықтардан қорғау, сонымен қатар адамзат қауіпсіздігі мен тәрбиелілігін қорғауға көмек көрсетеді. Қылмыстық заң қылмыстың алдын алу азаматтарды республика заңдарын және Конституцияны сақтау рухында тәрбиелеуге септігін тигізеді.

Қылмыстық заң қылмыс болып табылатын қоғамдық қауіпті әрекеттерді жазалау қаупімен тыяды. Сонымен қатар ол сәйкес органдар лауазымды тұлғаларға әрекетте қылмыс белгілерінің бар болуын және кінәліні қылмыстық жауапкершілікке тарту немесе заңды негіздердің басуына байланысты қылмыстық жауапкершіліктен немесе жазадан босатуды ұйғарады. Қылмыстық құқықтық нормалардың ескертушілік қызметі онда санкцияның белгіленуінде негізделеді – жасаған әрекет үшін жазалану мүмкіндігі. Осыған байланысты қылмыс жасай алатын тұлғаларға ескертушілік тәрбиелік әсер ету. Бұдан бөлек қылмыстық құқықтық нормаларды азаматтарда бұлжытпай заңды сақтау. Тәрбиелеу қылмыс жасаған адамдарға шыдамаушылық жағдайын қалыптастырған.

Қылмыстық заң қылмыстық құқықтың жалғыз қайнар көзі.

Адаммен жасаған әрекетті қылмыс деп тану және осы тұлғаға қылмыстық жаза қолдануды тек заңмен анықталған жағдайда жүзеге асырылады.Ал қандай да болмасын басқа нормативтік актілер соттық прециденттер негізінде немесе соттың қарауына байланысты шешілмеуі керек. Әрекеттік қылмыс қатарына жатқызу және жаза тағайындау сияқты мәселелерде заңдылық қағидаларын бұлжытпай сақтау қажет. Бұл тек егер қылмыстық заң қылмыстықпен қоғамға қауіпті әрекеттермен жазалануы, жаза қолдану және одан босату шарттары анықталса ғана мүмкін.

ҚР қылмыстық заң шығарушылығы ҚР 1997 жылы 16 шілдеде қабылданып, 1998 жылы 1 қаңтарда қолдану енген ҚК-тен тұрады.

ҚР қылмыстық заң шығарушылық толық кадификациясын ескере отырып қылмыстық заң құрылымын ҚК және оның баптарының құрама ретінде қарастырады.

Қылмыстық кодекс – қандай қоғамдық әрекеттер қылмыс болып табылмайтындығы және осы қылмысты жасаған тұлғаларға қандай жаза қолдану қажет екенін анықтайтын өзара байланысты нормалар жүйесін көрсететін ішкі бірлігімен ерекшеленетін заң шығарушылық акт.

ҚР ҚК 2 бөлімнен тұрады: Жалпы және Ерекше. Жалпы бөлімде жалпы қағидаларымен қылмыстық құқық ережелерімен баяндалған қылмыстық жауапкершіліктің негзі мен шарттары ескерілген, жаза мақсаттары қалыптастырады. Жаза түрлері ескеріледі және қылмыстық құқық заңшығарушылыққа қатысы бар басқа да жалпы мәселелер шешіледі.

Ерекше бөлімде қылмыстардың нақтылы бөлек түрлері және әрбір жасаған қылмыс түріне қолданылатын жаза көрсетілген. ҚК Жалпы және Ерекше бөлімдер өзара байланыста және бірі екіншісіз қолданылмайды. Қылмыс жасалды немесе басқа қоғамдық қауіпті әрекет жасалды ма деген сұрақты шешкен кезде ҚК Жалпы және Ерекше бөлімінің норамлары қолданылады.

ҚР ҚК жалпы бөлімі 7 бөлімнен тұрады: 1. Қылмыстың заң; 2. Қылмыс; 3. Жаза; 4. Жаза тағайындау; 5. Қылмыстың жазадан босату; 6. Кәмелетке толмағандардың қылмыстық жауапкершілігі; 7. Медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары.

ҚР ҚК ерекше бөлімі нақты қылмыстар үшін жауапкершілік анықталған 16 тараудан тұрады. ҚР ҚК-нің тарауы тектік объектісі өзара байланысты (туысты) болатын бірқатар баптарды қарастырады.

Қолдануға ынғайлы болу үшін ҚК-нің барлық баптардың реттік санын (нөмері) болады. ҚР ҚК-да 1 ден 393-ке дейін баптар бар.

ҚР ҚК-нің баптарының көбі өзіндін мәні бөлімшелерден және пунктерден тұрады.

Бап бөлімі (сандық) санмен белгіленген, бөлік абзацқа бөлінеді, ал пункте бөлінетін баптар әріптік белгімен белгіленеді (96 б 2 т)

Тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартқанда міндетті түрде қылмыстық кодекстің нақты бабын, ал қажетті жағдайларда оның бөлімі мен пунктен де көрсету керек. Қылмыстық кодекс баптарына сілтеме тек заң мазмұны жағынан ғана емес, сонымен қатар оның нөмірі де нақты көрсетілген болды қажет. Бап нөмірінің және бөлімінің дұрыс қолданылуы заңсыз үкім шығаруға және оның күшін жоюға әкеледі.

ҚК-тің ерекше бөлімінің баптары диспозициядан және санкциядан тұрады.

Диспозиция деп нақтыны жаза (көрсетілген) көзделген әрекетті сипаттайтын, нусқайтын және атайтын қылмыстық заң бабының бөлімі.

Диспозиция түрлерінің маңызды белгілері: жай, сипаттамалы, сілтеме, бланкетті.

Жай диспозиция қылмысты жалпыға мәлім терминмен атын ғана айтып қалды, оның нақты белгілерін аынп көрсетпейді және сипаттамасын бермейді. (Мыс, ҚР ҚК 125 б). Жалпыға мәлім «адам?» деген түсініктен басқа заң шығарушы диспозицияға бұл терминді түсіндіретін ешқандай белгілер енгізбеген. Мұндай диспозиция түрін заңшығарушының қолдану себебі, қылмыс та, оның атауы да жалпыға мәлім және оны дәлірек сипаттаудың қажетті жоқ деп есептеуге негізінің болғанында.

Сипаттамалы деп заңшығарушы термінді атап қана қоймай, сонымен қатар оны түсіндіретін және осы қылмысты сипаттайтын негізгі белгілер келтірілген диспозицияны айтамыз. Сол сияқты ҚК 257 б. бұзақылық, яғни қоғамды анық құрметтемеуін білдіретін азаматтарға қарсы күш қолданумен не оны қолданамын деп қорқытумен, сол сияқты бөтеннің мүлкін жоюмен немесе бұлдірумен не ерекше арсыздықпен ерекшеленетін әдепсіз іс-әрекет жасаумен ұштасқан қоғамдық тәртіпті тым өрескел бұзушылық – деп анықтайды.

Сілтемелі диспозиция деп қылмыс белгілерін анықтау үшін, қайталауды болдырмау үшін, қайталауды болдырмау үшін ҚК-тің басқа бабына немесе баптың бөлігіне сілтеме жасайтын диспозицияны айтамыз. Содан ҚК 165 бапта мемлекетке опасыздық нысанының бір түрі ретінде шпионаж ескерілген, ал оның белгілерін (анықтау) нақтылау үшін 166 бапты қарау керек. Сол сияқты, 103 және 104 баптарды мысалыға келтіруге болады.

Бланкетті деп ерекше бөлім баптарын, яғни қылмыстық әрекет белгілерін тікелей заңның өзінде анықтамай, оны басқа заңдарға немесе нормативтік актілерге –үкімет қаулылары мен жарлықтарына, министрліктердің бұйрықтары мен ережелері, жүпілікті билік органдарының нұсқаулары және т.б.

Бланкетті диспозицияға мысал болып ҚР ҚК –нің 296 б.табылады – көлік құралдарын жүргізуші адамдардың жол қозғалысы және көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуы; 245 баптау – кен немесе құрылыс жұмыстарын жүогізу кезінде қауіпсіздік ережелерін бұзі; 246 – бап –жарылыс қауіпті бар объектілерде қауіпсіздік ережелерін бұзу және т.б.

Қылмыстың заңда бланкетті диспозициялар немесе оның бөлімдері болмағанда, кейбір әрекеттердің белгілерін сипаттағанда баптардын көлемі, тым ұлғайып, оны пайдалану мүмкін емес болар еді.

Санкция деп – берілген қылмыс жаза түрі мен мөлшерін анықтайтын қылмыстық заң бабының бөлімі.

Санкция абсолютті – айқындалған және салыстырмалы- айқындалған болады.

Абсолютті-айқындалған санкция бір ғана жазалау шарасын орнықтырады, сонымен қатар оның түрін, және жаза мөлшерін де көрсетеді. Мұндай санкциялар сотқа әрбір қылмыс ерекшелігін ескеруге мүмкіндік бермейді және негізінен қылмыскер тұлғасын, сондықтан олар өте сирек қолданылады. Абсолютті-айқындалған санкция өлім жазасы түрінде милиция қызметкерінің немесе халық жасақшылар өміріне ауырлататын мән-жайларда 173-1 бабында көрсетілген. Сонымен қатар 10 жылға бас бостандығынан айыру сияқты минималды (ең аз) шектерін белгілейтін санкциялық баптар бар. Мысал ретінде 160 (геноцид) және 161 (экоцид) баптарын айтуға болады.

Салыстырмалы-айқындалған санкция, деп ең төменгі және ең жоғарғы жаза шектерін белгілейтін санкцияны айтады.

Салыстырмалы-айқындалған санкциялардың 2 түрі бар: 1) жазаның минимумы мен максимумы көрсетілген – бұл жағдайда заңда жазаның төменгі және жоғарғы шектері белгіленеді, жазаның түрі мен мөлшері көрсетіледі. (Мыс, 3-тен 10 жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыру); 2) жазаның максимумыныңкөрсетілуімен («дейін» мерзімімен – мыс, 5 жылға дейін бас бостандығынан айыру).

Көптеген санкциялар балама түрде көрсетілген, сондықтан сотқа екі немесе одан көп жазадан таңдау мүмкіндік береді.

Кәзіргі әрекет етіп жатқан қылмыстық заңда балама (альтернатив) санкциялар жиі қолданылады және оны дұрыс деп табамыз, себебі ол бір түрі көлемінде сотқа тек жаза көлемін ғана емес, сонымен қатар (орынды) мақсатқа сәйкес жаза түрін таңдауға мүмкіндік береді.

Қылмыстық заңның кеңістіктегі және уақыт бойынша қолданылуы. ҚК 6 және 7 баптарында қылмыстық заңның кеңістіктегі әректеінің қағидалары анықталған: территориалдылық және азаматтық.