Тақырыбы: Темір дәуіріндегі тайпалық одақтар және алғашқы мемлекеттік бірлестіктер

Жоспар

1. Сақтар: қоғамдық құрылыс, саяси өмірі, шаруашылығы, тұрмысы мен мәдениеті.

2.Ғұн тайпаларының одағы, олардың саяси және әлеуметтік -этникалық жағдайы.

Жапуынгерлер қызыл түс

3.Үйсін және қаңлы тайпаларының мемлекеттік бірлестіктері.

I-(хронология, ұғым, дерек)

Сақтар

Қоғамдық құрылысы

Әскери демократитя

Абыздар ақ түс

Қауым мүшелері сары және көк түс

Халық жиналысы

Мемлекет басшысы патша

Әйелдердің қоғамдағы орны

Көктемде жерге алғашқы соқа салушы

Малшылардың үйретуші ұстазы

Аспан мен жер астындағы дәнекершісі

Сақ тайпалары

Парадария

Тиграхауда

Хаумаварга

Қаратеңіз, Сырдарияның төменгі ағысы, Амудария

Тянь -Шань, Жетісу

Мургаб (Түркменстан)

 

 

№	Сақ топтарының атауы	Мекендері
	Теңіздің арғы жағындағы сақтар (парадарайа)	Қара теңіздің солтүстігі, Арал теңізінің маңы. Сырдария мен Әмударияның төменгі ағысы.
	Шошақ бөрік киген сақтар (тиграхауда)	Сырдария орта ағысы, Тянь-Шаньда, Жетісуда.
	Хаома сусының дайындайтын сақтар (Хаумаварга)	Муграб аңғарында өмір сүрді.

Азиялық скифтер

Сақтардың басқа елдердегі атауы

Парсылар

Ирандықтар

Құдіретті еркектер

Жүйрік атты турлар

Герадот «Тарих»

Сыртқы саясаты

Б.з.б. YI 5. Томирис.Кир. Спаргапис (529)

Б.з.б. 519-518 ж I Дарий тиграхауда көсемі Скунха, Ширак

Б.з.б. 330-327 ж. А. Македонский Спитамен

Гректер

 

 

Тарихи деректер

I Дарий «Бехистун»

Страбон

Сақтар

Шаруашылығы

Мәдениеті

Көшпелі мал шаруашылығы

Жартылай мал шаруашылығы

Отырықшы мал шаруашылығы

Жылқы өсірді

Балық аулады

Балық аулады

Б.з.б. YII Скифтік сібірлік «аңдық стиль»

Зергерлік өнер

 

Ағаш бұйымдары

Діні

Металл өңдеу

Анемизм

Тотемтзм

Магия

Негізі ата баба әруағына сыйыну

Мәйітті сақтау үшін бальзамдау, мумиялау

Мәйіттерге қызыл бояу жағу, ал қабір басына от жағу

Орталық Азия (Моңғолдық, Алтай өңірі) Шығыс Қазақстан тұрақты саяси орталығы жөнінде деректер жоқ

Аумағы мен орталығы

Мемлекеттік бірлестіктер

Ғұндардың Б.з.д. III ғ. б.з. Y

Аумағы мен орталығы

Сырдария өңірі Оңтүстік Қазақстан астанасы Битянь қаласы

Негізгі тарихи оқиғалар

Ұлы Жібек жолының Ферғанадан Аралға дейінгі бөлігіне үстемдік үшін күрес. Парфия, Рим, Кушан (империясымен байланыстар)

Үйсіндер

Өжет

Жауынгер

Батыл

Көшпелі

Қайсар

Ел

Тайпа

Қазақтың арғы тегі

Негізгі тарихи оқиғалар

Б.з.д. I ғ. Екінші жартысынан б.з. II ғ. Ортасына дейінгі ғұндардың Қазақстан жеріне қоныс аударуы Шығыс Қазақстандағы Юэбань мемлекеті

Тарихи салдарлары

Көшпелілердің алғашқы ірі және мықты мемлекеттік бірлестігі. Мемлекеттік басқару құрылымының қалыптасуы, Түркілену үдерісінің басталуы

Тарихи салдарлары

Күш қуатының арқасында Қазақстанда саудамен қала өркениетінің дамуы. Халық саны – 650000 адам

Мемлекеттік жоғарғы билеушілері, саяси құрылысы

Мемлекет билеушілерінің қалай аталғандығы туралы дерек жоқ. Әскери демократияның басталуы.

Мемлекеттік бірлестіктер

Қаңлылар Б.з.д. III – II ғ.ғ.- б.з. Y ғ.

Мемлекеттің жоғарғы билеушілері, саяси құрылысы

Тәңірқұты (Мөде, Чжи – чжи т.б.) Әскери әкімшілік басқару жүйесі

Тілі

Шығыс ирандық

 

 

Қытай жазбаларында «усун» атауы б.з.б. II ғасырда пайда болды

Сыма Цянь халқының саны 630 мың Б.з.б. 138-126 ж.ж. үй саны 120 мың Б.з.б. 115 ж. Жауынгерлер саны180 мың

 

Шығыс

Батыс

Үйсіндер территориясы

Оңтүстік

Солтүстік

Балқаш көлі

Шу,Талас өзендері

Тянь- Шань тауларының шығыс алқаптары

Қаңлылармен

Ыстықкөлдің оңтүстік жағалауы

Үйсіндер көршілес болды

Батысы

Оңтүстік батысы

Шығысы

Оңтүстік

Ғұндармен

Ферғана-мен

Шығыс Түркістанның отырықшы халқымен

 

Үйсіндердің билеушісі гуньмо (кунби немесе күндей биік әміршісі) деп аталады

Үйсіндердің мемлекеттік жүйесі   Батыс Орталық Шығыс

Мемлекет астанасы - Қызыл Аңғар (Чегучен) қаласы

 

Алматы облысы Кеген қыстағына жақын жердегі Қурайлы өзен бойындағы Ақтас қонысы

Үйсіндер шаруашылығы   Егіншілік Мал Бау- бақша

 

Археологиялық ескерткіштер
1. Б.з.б. III – II ғ.ғ. ертедегі қорымдар (Қапшағай, Өтеген, Қызылауыз, Қызылеспе,Қызылқайнар). Олардың ерекшеліктері - ұорымдар солтүстіктен оңтүстікке қарай тізбектеліп салынған. Әр тізбекте бес, алты оба бар	2. Б.з.б. I ғ. орта кезеңдегң қорғандар (Тайғақ, Талғар, Алтынемел, Ақтас) жүйесін, үш обадан тізбектеліп салынған.	3.Б.з. II - III ғ. кейінгі кезеңдегі қорғандардың ерекшелігі - түгелдей «тізбексіз» қалай болса солай жүйесіз салынған. Қабірлер лақатталып қазылған. (Шолақжиде, Үңгірқора, Қалқан)

 

Тақырыбы: Қазақстан жеріндегі ертефеодалдық мемлекеттер (YI – XIII ғасыр)

Жоспар
Түркі дәуіріндегі ертефеодалдық мемлекеттер, олардың ішкі сыртқы жағдайлары

А)Түркі және Батыс түркі қағанаттары

Ә) Түркеш қағанаты

Б) Қарлұқ қағанаты

В) Оғыз мемлекеті

Г) Қимақ және қыпшақ мемлекеттері

Д) Найман және Керей мемлекеттері

Е) Қидан (Қарақытай) мемлекеті

Ж) Қарахан мемлекеті

Түркі халықтарының материалдық және рухани мәдениеті

«Ұлы Жібек жолы», оның халықтар мәдениетінің дамуындағы орны

Мемлекет атауы	Өмір сүрген кезеңі	Орналасқан жері	Астанасы, қаласы	Мемлекет басшысы	Шаруашылығы, мәдениеті.
Түрік қағанаты.	552-603 жж	Шығыста Алтайдан бастап, батыста каспиий теңізіне дейін, оңтүстік-шығыста-Қытаймен, оңтүстік батысты Парсы елдерімен шектеліп келеді.
Батыс Түрік қағанаты
Түркеш қағанаты
Қарлұқ қағанаты

Қарапайым адамдар

Малшы, егінші

Ерте және ортағасырлардағы мемлекеттер (YI – XIII ғасыр)

1.Түрік қағанаты 552-603ж.ж.

3. Түркеш қағанаты 704-756 ж.ж.

6. Қимақ қағанаты IX-XI ғ.ғ.

7. Қарахан мемлекеті 942-1212 ж.ж.

2. Батыс түрік қағанаты 603-704 ж.ж.

4. Қарлұқ мемлекеті 756-940 ж.ж.

8. Қыпшақ мемлекеті XI басы – 1219 ж

9 Қидандар (Қарақытайлар мемлекеті) 1128-1213 ж.ж.

Қарахан мемлекеті 942-1212 ж.ж.

Қарахан мемлекетінің ұүрылуы және қоғамдық құрылысы

Мемлекеттің саяси жағдайы

Мәдени шаруашылық өмірі

X ғ Жетісу,Шығыс Түркістан -1 бөлігі, Баласағұн, Білге күл Қадырхан немересі Сатұқ (915-955)Қаған -мұрагерлік Тегін, ілік, хандар, бектер, нөкерлер, Жікіл, яғма, қарлұқ, оғыз, ұаңлы, үйсін

955 ж. хан баласы Мұса 960 ж. ислам діні. Қашқар қаласы Сүлеймен ілік- Баласағұн Әли Арслан (960-990 жж) Қашғар Шығыс - Жетісу, Шығыс Түркістан - Орта Қашғар Батыс Мауараннахр – Үзгент - Самарқант. 1212 Қарахан

Қолөнерсәулет өнері. Айша бибі. Бабаджа қатын. 2 бағыт - мал шаруашылығы, егін, бау бақша

Өмір сүрген кезеңі

552-603 ж.ж.

Мемлекеттік басшысы

Бумын,552 жылдан, Қара Еске 552 жыл, Мұқан 552-554 жыл, Иштеми

Мемлекеттік атауы

Батыс Түрік қағанаты

Орналасқан жері

Батыс қағандық оңтүстік шығысында Іле, Шу өзендерінен бастап, солтүстік - батысында Еділ мен Кубань өзенінің төменгі ағысына дейін солтүстік- шығысында Есіл мен Ертіс өзендерінің жоғарғы ағысы

Мемлекеттік басшысы

Тардуш (Дато) Шегу 610-618 ж.ж., Тон 618 - 630ж.ж.,Ешбар Елтеріс 634 ж.

Шаруашылығы, мәдениеті

Жартылай мал шаруашылығы. Мал жоқ шаруалар жер өндеу кәсібімен айналысқан. Испиджаб, Тараз, Талхир, Алмалық сияқты қалалар дами бастады. Сауда айырбас түрінде болды

Астанасы, қаласы

Суяб

Өмір сүрген кезеңі

603-704 ж.ж.

Шаруашылығы, мәдениеті

Көшпелі және жартылай көшпелі шаруашылығы. Қыстаулары Іле,Шу, Талас, Сырдария, Түркештердің баспанасы күйіз үй болды. Қыстауда жеркепелерде, тастан, ағаштан, қамыстан жасалған тұрақтарда тұрды.

Орналасқан жері

Шығыстан Алтайдан бастап, батысқа Каспий теңізіне дейін, оңтүстік - шығыстан -Қытаймен, оңтүстік батысы Парсы елімен шектеліп жатыр

Астанасы,қаласы

Суяб

Мемлекеттік атауы

Түрік қағанаты

10 Наймандар мен Керейлер мемлекеті XII – XIII ғ.ғ. басы

Соғысқа тұтқынға түскендер

Құлдар

Ауқатты адамдар

Байлар

 

 

Балқаш көлі

Жоңғар алатауы

I

Қыпшақ хандағы

Шығыс

Оңтүстік

Батыс

Солтүстік

Құранды даласы

Алтай

Ертіс

Оңтүстік Орал

Еділ

 

 

ІІ Көшіп қоған жерлері

Есіл

Тобыл

Нұра

Қобда

Ойыл

Жем

Маңғыстау

Үстірт

Сағыз

Елөк

Сарысу

Жайық

 

 

ІІІ

Қыпшақтардың этникалық құрамы YII - YIII ғасырда қалыптасты

Батыс бірлестігі

Шығыс бірлестігі

11 тайпадан тұрады

16 тайпадан тұрады

Елбөрілі -қасқырға табыну Тоқсаба- 9 тайпа Дурут – 4 тайпа Истиба- 7 тайпа

8 негізгі тайпа

Ұсақ тайпа

 

 

IY

Қыпшақ бірлестігіне

Ежелгі башқұрт

Жікіл

Қарлұқ

Қаңлы

Оғыз

Қимақ

 

 

Әскери басқару жүйесі

Y

Оң қанат

Сол қанат

Орталық сарайшық

Сығанақ

 

Хандар

Туған - туысы

YI

Ақсүйек - шонжарлар

Тархан

Басқақтар

Байлар

Бөктер

Ру, тайпа, көсем

 

 

Қыпшақтарды

YII.

 

Ресейде- Половшылар

Дунайда- Кудар немесе командар

 

 

Қыпшақ хандығының билері

VIII

Қадыр Бәуке

Сығанақ

Хорезм билері

Текеш

II Мұхаммед

Алып Дерек

Отырар

 

 

Зергерлік

Ағаш ұста

Темір ұста

IX.

Шаруашылығы

Тұрмыстық кәсіп

Аң аулау

Мал шаруашылығы

Жылқы

Ауған

Ирак

Египет

Егін шаруашылығы

Тары

Күріш

Бидай

Жылы киімдер

100-500 динар

Оғыз мемлекеті

«Оғыз» сөзінің пайда болуы әртүрлі пікір бар: «Уыз» «Садақтың оғы» «Өгіз»

Астанасы Янгикент

IX - X ғ.ғ. Сырдарияның орта, төменгі ағысында құрылды

YII ғ. Батыс Жетісуды мекендеген Оғыз тайпалары Түрік қағанатының құрамында болды

Оғыздардың қоғамдық құрылысы

Жоғарғы билік шені - жабғу

Инал - мұрагер

Сюбашы- әскербасы

Құл – еркіндер - жабғудың кеңесшілері

Құрылтай -жиналысы

Қанқаш- шонжарлар кеңесі

Атабек мұрагерлік тәрбиелеушісі

Оғыздар шаруашылығы

Жартылай отырықшы мал шаруашылығы

Жартылай көшпелі мал шаруашылығы

Төрт түлік мал өсірді

Оғыздар кәсібі мен қолөнері

Көзешілікпен айналысты

Құмыра жасады, зергерлікпен де шұғылданды

Малдың жүнінен: киім, текемет, кілем, арқан, көген, желі.

Торсық, саба, мыс

Ыдыс, садақтың қабы, қорамсақ

Малдан алынған өнімді өңдеді

Аяқкиім, ат әбзелдері

 

Қимақ қағанаты

I

Қимақ бірлестігі

Эймұр

Байандұр

Татар

Ланиқаз

Ажлар

Имек

Қыпшақ

 

 

Қоғамдық құрылысы

II

Қаған (билеушісі)

Ябғу, шадтүтік ұлы қаған (тайпа көсемдері, шонжарлар)

Әскери адамдар

Малшылар жатақтар

 

 

Шаруашылығы

III

Мал шаруашылығы

Егін шаруашылығы

 

Мәдениеті

IY

Материалдық

Киім - кешектер Қару - жарақтар Құрал - саймандар Тұрғын үйлер Шеберлердің әр түрлі материалдардан жасаған бұйымдары

Қидан - X ғ. Қарақытай 1125 - Елюй Даши - 40 мың түтін. Жетісу. Ғұз ордасы. XII ғ. - 40ж.- Орта Азия

Қоғамдық құрылысы Хандық - Мұрагерлік - ер, әйел 1143– 7жыл- Іле - 1155 -Табуян Баласағұн. Әскер басы - жауынгер

Сыртқы жағдайы 1137ж. Қараханды, 1171-1172 - Хорезм жері 1198-1204 – Ауғаныстан 1212

Қарақытайлар - (1125-1212 жж)

Наймандар, керейлер, жалайырлар, Монғолия аймағы. X ғ. Қазақстан өңірі

Наймандар

Керейттер

Жалайырлар

YIII ғ. - сегіз тайпа XII ғ. - Балықты қаласы. Хан Наркеш - Дайын (1160-1203) Білге, бұйрық, Даян хан 1204 ж

Керулен –зеніXI-XII ғ. Тарыхан – Битөбе Маркус, Қаршақұз хан 1202 ж

Орхон, Хилок, Селенгі – өзені Қарақорым таулы қыраты. Жамұқа – 1201 – гурхан. Мұқылай – батыр, шешен.

Рухани

Заттарға жүргізілген археологтялық қазба жұмыстары кезінде алынған түрлі материалдар

Қимақ тайпасы туралы жазба деректердегі мағлұматтар