Першыя крокі Піратэхнікі

У эпоху ранняга сярэднявечча вогненныя сродкі прымянялі не толькі ў свецкіх,

але і ў ваенных дзеях, дзе ўжывалі снарады як запальнага, так і светлавога дзеяння.

Карфагеняне, афіняне і рымляне пры аблозе крэпасцей выкарыстоўвалі балісты і ка-

тапульты, якія кідалі на ворага бочкі з запальнымі саставамі, а візантыйцы прымянялі

і светлавыя зарады (напрыклад, супраць славян у час аблогі г. Фесалонік (597 г.).

У выніку шматвекавых вопытаў па пошуку і удасканальванню запальных саста-

ваў піратэхніка паднялася на новы узровень. Падзеяй надзвычайнай важнасці стала

вынаходніцтва ў 668 г. ў Візантыі «грэчаскага агню», самай эфектыўнай тагачаснай

1396797550

зброі, якую стварыў механік і архітэктар Калінік з Геліяполісу (візантыйская правінцыя

на тэрыторыі сучаснай Сірыі). Грэчаскі агонь – гэта піратэхнічны састаў двух тыпаў:

першы меў якасці пораха і выкідваў з жалезных труб каменныя ядры; другі – здольны

гарэць, выдзьмухвалі з доўгіх труб для абпальвання сухапутных войск. Даследчыкі

выказваюць меркаванні, што асноўным саставам гэтага грэчаскага агню была смала

і сера, часам сала; для жыдкага грэчаскага агню дабаўлялі нафту, альбо гэты сас-

таў складаўся з нафты і негашанай вапны ці смалы і нафты. Гістарычныя дадзеныя

сведчаць, што ўжо праз пяць год пасля вынаходніцтва грэчаскі агонь скарысталі ў

марскім флоце для спальвання драўляных караблёў праціўніка. Першай яго ахвярай

стаў арабскі флот: у 673 г. ён быў поўнасцю знішчаны візантыйцамі ў марской бітве

пры Кізіке1. Яшчэ праз пяць год імператар Візантыі Канстанцін IV Паганат паспяхова

прымяніў новыя саставы баявой піратэхнікі супраць арабаў, якія асадзілі Канстанты-

нопаль. Візантыйскі імператар Леў ІІІ (717-741 гг.) у сваёй «Тактыцы» рэкамендаваў

для «грэчаскага агню» усталёўваць вогнекідальныя трубы на носе трыер (марскіх

караблёў) і гэта дало свой плён. У час араба-візантыйскай вайны (717-718 г.г.) арабскі

флот ізноў быў спалены грэчаскім агнём каля Канстантынопаля, і гэтыя звесткі не

адзінкавыя. Шырокавядомым з’яўляецца той факт, што ў 941 г. кіеўскі князь Ігар рас-

пачаў вайну супраць Візантыі. Жудасныя вынікі гэтага пахода апісаны ў «Повести

временных лет»: дзесяць тысяч караблёў Ігара высадзілі дэсант на паўночным уз-

бярэжжы Малай Азіі, але грэкі падцягнулі сілы, скінулі дэсант у мора і, скарыстаўшы

«грэчаскі агонь», спалілі рускія лодзіі. «Греки начали трубами огонь на лодьи русские

пускать. И бысть видение страшно. Тогда много людей русских сожжено и потоплено

греками, но некоторые, увидя оное, отступили и возвретися на Русь. Пришедшие же

поведали об этом насчасти от огня, его же греки на судах своих имея, пушают и гибнут

суда». Разгром быў поўны1. Грэчаскі агонь ужывалі не толькі ў ваеннай справе, але

і ў феерверках на ўрачыстых цэрымоніях, а таксама для ілюмінавання святочных

дзей. Ен з’яўляўся манаполіяй і дзяржаўнай тайнай грэкаў многія стагоддзі, а затым

стаў вядомы іншым еўрапейскім народам. Марк Грэк, які выдаў ў XIII ст. сваю працу

«Кніга аб агнях для спалення ворагаў», прыводзіць удасканалены састаў «грэчаскага

агню»: адна частка вугалю, адна частка серы і шэсць частак салетры.

У многіх гістарычных працах указваеццца, што пад уздзеяннем цесных узаема-

адносін грэкаў з арабамі грэчаскі агонь, які меў некалькі саставаў, стаў набліжацца

да пораху. Пачалося паралельнае развіццё гэтых сродкаў у двух народаў – грэкаў і

арабаў.

Арабскімі алхімікамі піратэхнічныя саставы, падобныя пораху, былі створаны

яшчэ у VIII ст. Гэтаму ў значнай ступені выгадна садзейнічалі пастаянныя войны з

Візантыяй, якія адбываліся ў гарах і нагор’ях Малай Азіі.

Ужо ў 1118 г. маўры (народнасць, якая жыла ў Паўночнай Афрыцы і засвоіла

арабскую культуру) прымянілі агнястрэльную артылерыю супраць іспанцаў пры асадзе

Сарагосы. Вядомы арабскі вучоны Недж эд Дзін Гасан Альрам напісаў каля 1290 г.

працу «Кіраўніцтва да мастацтва змагацца верхам і рознымі ваеннымі машынамі», дзе

адзначае прымяненне арабамі салетры, u1087 пораха, а таксама дае шматлікія рэцэпты з

запальнымі саставамі, якія атрымалі паэтычныя назвы і ужываліся не толькі ў баявых

дзеях, але і ў феерверках: «сонечныя промні», «луннае святло», «кветка».

Такім чынам, як бачым, развіццю піратэхнікі садзейнічала алхімія, ад якой піра-

тэхніка запазычвала эмпірычныя сумесі, выпадкова знойдзеныя пры правядзенні

розных хімічных вопытаў.

1 Прочко И.С. История артиллерии. СПб., 1994, с. 18.

10