Першай ПалоВе хх ст.

Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 года, у дні святкавання новых дзяржаўных

святаў, паступова пачала аднаўляцца практыка выкарыстання піратэхнічных сродкаў

у разнастайных дзеях святочнай Беларусі.

Гэтыя мастацкія традыцыі былі закладзеныя ў Віцебску, дзе адбылося першае

рэвалюцыйнае свята рэспублікі з шырокім ужываннем піратэхнічных сродкаў, якое

адзначала першую гадавіну Вялікага кастрычніка.

Першапачатковы план святкавання захоўваецца ў Дзяржаўным архіве Віцеб-

скай вобласці. Ён раскрывае структуру урачыстасцей, адлюстроўвае месца і ролю

піратэхнікі ў свяце. Так, у 6 гадзін вечара гарматныя стрэлы на Коннай, Магілёўскай,

Саборнай і Арлоўскай плошчах, трывожныя гудкі на фабрыках і заводах абвяшчалі

пачатак ўрачыстасці. Затым рабочыя і чырвонаармейскія арганізацыі пасля выпуш-

чанай ракеты-сігнала пачалі шэсце з запаленымі факеламі і ліхтарамі з каляровым

шклом па Вакзальнай, Пушкінскай, праз Саборную плошчу, па Смаленскай, Афіцэр-

скай, Сувораўскай вуліцам. Пасля гэтага на Успенскай горцы павінен быў адбыцца

грандыёзны феерверк, а па Заходняй Дзвіне прайсці ілюмінаваныя рознакаляровымі

агнямі параходы3.

Адной з самых грандыёзных урачыстасцей першых гадоў Савецкай улады было

святкаванне гадавіны рэвалюцыі ў Гомели (1919 г.). Тут упершыню для арганізацыі

начнога светлаафармлення была створаная піратэхнічная секцыя, якая занялася

ілюмінацыяй горада і падрыхтоўкай феерверкаў. Галоўным элементам начнога

ўбранства горада стаў вялізны факел – «Сімвал Свабоды і Асветы» – запалены на

гарадской каланчы. Незвычайным феерычным відовішчам выглядала ў вячэрні час

спальванне на плошчах і спецыяльных памостах сімвалічных або канкрэтных выяў

1 Крылов О.А. Основы фейерверочного искусства. М., 1996, с.87 – 89.

2 Немиро О. Праздничный город. Л., 1987, с. 166.

3 Дзяржархіў Віцебскай вобл., ар.56, воп. 1, адз. зах 29, л. 22.

1396797550

ворагаў рэвалюцыі. Па вуліцах, звяртаючы на сябе агульную увагу, пад канвоем чырво-

наармейцаў была правезена фігура Вільсана і спалена пад гукі аркестра і ўхвальныя

крыкі гледачоў, пасля чаго уключылі ілюмінацыю і пусцілі феерверкі (піратэхнік Наум

Абрамавіч Ліберман). Падобныя масавыя святочныя дзеі агітацыйна-прапагандысц-

кага накірунку, нягледзячы на цяжкае эканамічнае становішча маладой рэспублікі,

ў першае паслярэвалюцыйнае дзесяцігоддзе здзяйснялі таксама ў Віцебску, Мінску

і іншых гарадах Беларуси.

У гэтыя складаныя гады, калі толькі пачыналася аднаўленне разбуранай імпе-

рыялістычнай і грамадзянскай войнамі народнай гаспадаркі Беларусі, гостры не-

дахоп фінансавых сродкаў і хімікатаў адмоўна адбіўся на развіцці вытворчых баз

піратэхніічных майстэрняў. У святах рэдка ўжываліся ў якасці выразных сродкаў

разнастайныя віды піратэхнічных вырабаў, а галоўнае месца занялі тыпавыя выра-

бы ваенна-прамысловай вытворчасці – каляровыя сігнальныя ракеты, дымавыя і

выбуховыя шашкі, халастыя артылерыйскія зарады.

Аднак на асобных святах знаходзілі прымяненне і піратэхнічныя вырабы гра-

мадзянскіх феерверкаў.

У газеце «Звязда» ад 6 студзеня 1923 г. быў дадзены анонс аб маючым адбыцца

ў Мінску антывялікодным карнавале. Карнавальнае шэсце ў 8 гадзін вечара павінна

было «накіравацца па Савецкай вуліцы на плошчу Свабоды, дзе да галоўнага кар-

навальнага атраду камсамольцаў далучыцца 81-я часць пяхотных курсаў і ваенныя

часці 4-й дывізіі.

Карнавал будзе асвятлёны сотнямі факелаў, ракет і бенгальскіх агнёў. На пля-

цоўках аўтамабіляў карціны «ад», «рай», «бог». Карнавал скончыцца спальваннем

багоў і масавым гуляннем».

Мастак В.В. Шамшур, апісваючы ў кнізе «Святы рэвалюцыі» зараджэнне агіта-

цыйна-масавага афарміцельскага мастацтва Беларусі, адзначае, што антырэлігійныя

карнавалы запаўнялі цэлыя кварталы беларускай сталіцы. Часцей за ўсё карнаваль-

ныя групы пачыналі шэсці ўвечары і, каб стварыць атмасферу весялосці і святочнасці,

абавязкова выкарыстоўвалі светлавыя эфекты і ілюмінацыю. Удзельнікі карнавалаў

асвятляліся паходнямі, бенгальскімі агнямі і сігнальнымі ракетамі, якія запускалі ў

паветра. Характэрнай рысай святаў 20-х гадоў было шырокае распаўсюджанне ма-

савых прадстаўленняў, тэатралізаваных інсцэніровак і карнавальных шэсцяў1.

«Начное факельнае шэсце «трох пакаленняў», – пісаў часопіс «Трибуна искусст-

ва» напярэдадні 1 мая 1925 г. – звонкія песні, светлавыя лозунгі, салюты, ілюмінацыі

і кіно на плошчы, карнавалы, палітычныя жывыя карыкатуры і шаржы, масавыя дзеі

– вось што ў гэтым годзе ўвалье ў рабочае асяроддзе радасць і бадзёрасць, волю

да барацьбы і веру у перамогу»2.

Важнае месца заняла піратэхніка і ў адной з першых форм масавай святочнай

дзеі – палітычных і гістарычных інсцэніровак, якія адлюстроўвалі рэвалюцыйныя

падзеі, этапы гісторыі рэспублікі, перамогі Чырвонай Арміі.

«Першае грандыёзнае прадстаўленне пад назвай «Вызваленне Мінска ад бе-

лапалякаў» адбылося 11 ліпеня 1925 г., калі адзначалася 5-я гадавіна вызвалення

Беларусі ад войск буржуазнай Польшчы. Разыгрываемыя сцэны паэтапна ўваскра-

шалі мінуўшыя падзеі. «Мінск ва ўладзе белапалякаў», «гвалт над мірнымі жыхарамі,

разгул афіцэраў», «чырвоная разведка, трывога, паніка», «чырвоныя ў горадзе, бой,

дапамога рабочых, заняцце горада», «сустрэча народам Чырвонай Арміі, парад». Уся

дзея разгортвалася ў цэнтральнай частцы горада, захопліваючы плошчу Свабоды,

вуліцы Савецкую, Ленінскую, Чырвонаармейскую, К. Маркса і Урыцкага.

1 Шамшур В.В. Празднества революции, Мн., 1989, с. 103.

2 Табайник Б. 1-е мая в этом году // Трибуна искусства, 1925, ¹5, с. 3.

Гэтыя кварталы вечарам 11 ліпеня запоўнілі тысячы гледачоў, перад якімі разыг-

рывалі падзеі ліпеньскіх дзён 1920 г. Сцэны захопу «праціўнікам» Мінска, а потым

наступленне «чырвоных» суправаджалася гарматнымі і стрэльбавымі стрэламі,

ракетамі, кавалерыйскімі «атакамі» і «бітвамі». «Трэба сказаць, – пісала «Звязда»,

– што другая частка інсцэніроўкі – «бітва» і «выгнанне белых»- сапраўды захоплівае

публіку.

Чырвонаармейскія часці, якія ўдзельнічалі ў «баі», паказалі такую выдатную

баявую падрыхтоўку, такі спрыт у джыгітоўцы, што ў гледачоў міжволі вырываліся

воклічы захаплення. Натоўп быў далучаны да інсцэніроўкі, якая ператварылася ў

грандыёзную масавую дзею»1.

Як бачна з апісання, піратэхніка ў гэтай інсцэніроўцы садзейнічала высокай

эмацыянальнасці дзей, выклікала ў людзей пачуццё актыўнага суперажывання,

што замацоўвала ў іх свядомасці ідэйна-тэматычную накіраванасць увасабляемага

дзейства. Як адзначалася ў той жа газеце, «...канец інсцэніроўкі выліўся ў велічны

парад-дэманстрацыю, у якой прынялі удзел і «чырвоныя» і «белыя», і многія тысячы

гледачоў»2.

Разнастайнасцю светлавых эфектаў вызначалася факельнае шэсце моладзі

Віцебска, прысвечанае 10-годдзю камсамола. «Увесь шлях факельнага шэсця камса-

мольцаў ад вакзала да цэнтра горада быў абстаўлены палаючымі каганцамі, полымя

якіх асвятляла штандарты ў руках піянераў, стаяўшых у ганаровай варце. Акрамя

таго, калонны з факельшчыкамі падсвечваліся пражэктарамі, ракетамі і феерверкамі.

Адначасовае ўжыванне розных крыніц святла стварыла даволі ўражваючую карціну

ўрачыстасцей. Падрыхтоўка да факельнага шэсця здзяйснялася вучнямі мастацкага

тэхнікума пад кіраўніцтвам М. Керзана. Трэба адзначыць, што ў Віцебску электра-

тэхнічная ілюмінацыя, пражэктарнае асвятленне і піратэхнічныя эфекты ў параўнанні

з іншымі гарадамі Беларусі ужываліся даволі шырока»3.

У беларускай святочнай практыцы 30-х гадоў назіраецца тэндэнцыя спалучэння

феерверкаў са сродкамі ілюмінацыйна-тэхнічнага асвятлення. Гэты гістарычны этап

для беларускага феерверка не з’яўляецца родапачынальным, бо практыка правяд-

зення святочных урачыстасцяў з выкарыстаннем піратэхнічных сродкаў у спалучэнні

са святавым афармленнем шырока выкарыстоўвалася беларускімі піратэхнікамі

яшчэ ў XVII – XVIII ст.ст.

Цікавай знаходкай мастакоў у час святкавання у Мінску 15-годдзя вызвалення

Беларусі ад белапалякаў была прасторавая светлакінетычная сюжэтная кампазіцыя

«Парашутны дэсант». Цэнтральным фрагментам гэтай кампазіцыі была фігура чыр-

вонаармейца на высокім пастаменце, заключаная ў рамку зіхатлівых рознакаляровых

электрычных агнёў. «Спектакль» суправаджаўся акустычнымі стрэламі і пускам ракет

розных колераў.

Асаблівай шматкаляровасцю светлавога, вогненнага афармлення вылучалася

святочная ўрачыстасць у гонар 20-годдзя Кастрычніцкай рэвалюцыі, праведзеная ў

беларускай сталіцы. Мастакі ўпрыгожылі святочную пляцоўку шматяруснымі ілюміна-

ванымі вежамі і брамамі, а ў якасці дамінанты свята была гіганцкая лічба «XX»,

зробленая ў вячэрнім небе моцнымі асвятляльнымі пражэктарамі. Кульмінацыйным

момантам свята і светладынамічнай кампазіцыі з’явіўся феерверк.

У 30-я гады феерверкі сталі абавязковым фрагментам карнавальных шэсцяў,

народных гулянняў, тэатралізаваных прадстаўленняў. Многія паркі абласных цэнтраў

1 Шамшур В.В. Указ. Сач, с. 94 – 95.

2 Массовое действо. Звезда, 1925, 14 июня.

3 Шамшур В.В. Указ сач, с. 11 – 112.

1396797550

Беларусі мелі ў сваім штаце майстра-піратэхніка. Апытванне намі сталых жыхароў

Беларусі, скрупулёзны аналіз матэрыялаў прэсы, навуковай літаратуры, архіўных

крыніц, параўнальны аналіз тагачасных піратэхнічных дзей у Расіі і на Украіне да-

юць падставу для сцвярджэння, што ў Беларусі 30-х гадоў для феерверкаў выка-

рыстоўвалі лозунгі і эмблемы, выкладзеныя фігурнымі свечкамі, бенгальскія агні,

фугасы, рымскія свечкі, швермеры (змейкі), форсавыя «колы», кітайскія «сонцы»,

«вогнепад», ракетныя агні тыпу «цюльпан», «мазаікі», «буракі», начыненыя «пчол-

камі». ¡ якасці сродка запуску ракет былі рознакаліберныя піратэхнічныя пісталеты,

феерверачныя патроны, патроны-батарэйкі, артылерыйскія гарматы. Ракетная дзея

працягвалася, як правіла, да 30 мінут, але пуск ракет здзяйснялі праз пэўныя інтэр-

валы, каб у адведзены час выпусціць у паветра вызначаную колькасць зарадаў. Бе-

ларускія феерверкеры абменьваліся вопытам і піратэхнічнымі вырабамі з кіраўнікамі

піратэхнічных груп цэнтральных паркаў культуры і адпачынку Масквы (М. Ліхачоў),

Кіева (В. Прыходзька), Рамны (В. Вяршынін), Адэсы (В. Хараш) і інш. У выніку гэтых

сувязяў беларускія феерверкі ўзбагачаліся творчымі дасягненнямі розных майстроў,

якія захоўвалі і развівалі традыцыі вогненнага мастацтва.

Адметнай асаблівасцю святочных пірадзей 20 – 30-х гадоў з’яўляецца яе дапа-

можная роля ў вырашэнні ідэйна-тэматычнай накіраванасці і вобразна-сімвалічнага

адлюстравання ўвасабляемых падзей. Тэатралізаваных феерверкаў у гэты час на

Беларусі яшчэ не было.

У гады Вялікай Айчыйнай вайны і першыя пасляваенныя пяцігодкі з прычыны

цяжкага эканамічнага стану дзяржавы дэкаратыўныя феерверачныя відовішчы на

тэрыторыі Беларусі змянілі артылерыйскія салюты. Гэтая святочная паветраная дзея

складалася з асвятляльных і сігнальных ракет белага, чырвонага, зялёнага і жоўтага

колераў, якія выпускалі з ракетніц і баявых гармат. У Мінску і Брэсце такія салюты

штогод расквечвалі неба ў гонар гадавін Вялікай Перамогі, а ў сталіцы Беларусі – на

першамайскія і кастрычніцкія ўрачыстасці. У многіх гарадах Беларусі вайсковыя пад-

раздзяленні на мітынгах памяці здзяйснялі трохкратныя залпы з ручной агнястрэльнай

зброі і выбуховых піравырабаў у гонар загінуўшых у гады Вялікай Айчыннай вайны,

а ў вячэрні час на святах рабілі салюты.

У 1953 г. ў парку культуры і адпачынку імя М. Горкага ў Мінску аднавіла сваю

работу піратэхнічная секцыя, якую ўзначаліў былы палкоўніік-артылерыст Якаў Май-

сеевіч Мац. На працягу васьмі год гэты пірамайстар разам з ваеннымі піратэхнікамі ў

час тэатралізаваных відовішчаў, прадстаўленняў, асобных святаў ствараў феерверкі

наземнай і паветранай дзей, у структуру якіх уваходзілі статычныя і дынамічныя піра-

тэхнічныя фігуры, надпісы, фантаны, мазаікі, сонца, колы, ракеты і г.д. У 1961 г. Я.М.

Мац перайшоў на кінастудыю «Беларусьфільм» начальнікам піратэхнічнага аддзелу

і з гэтай прычыны піратэхнічная секцыя парка імя М. Горкага прыпыніла сваю работу.

Работа ў кінастудыі па стварэнню ваенна-гістарычных фільмаў займала вельмі многа

часу піратэхнікаў, і таму іх рэдка запрашалі на святы. На працягу 18 гадоў галоўнай

піратэхнічнай святочнай дзеяй Беларусі працягвалі заставацца артылерыйскія са-

люты, якія здзяйснялі спецыяльныя службы ваенных падраздзяленняў.