І дынамічнага раскладання капіталу

Распрацоўка бухгалтарскіх балансаў арганізацый як у Рэспубліцы Беларусь, так і ў большасці іншых краін, рэгламентуецца нарматыўнымі дакументамі адпаведных органаў дзяржаўнай улады. Гэта абумовіла іх арыентацыю на інфармацыйныя патрэбнасці знешніх карыстальнікаў, у першую чаргу фінансавых органаў і банкаў, для якіх першараднае значэнне мае не дынаміка крыніц уласнага капіталу нарастаючым падрахункам за перыяд існавання арганізацыі або за іншы перыяд, вызначаны яе кіраўніцтвам, а статыка актываў і абавязацельстваў на канец справаздачнага перыяду.

На думку некаторых тэарэтыкаў бухгалтарскага ўліку фармат сучаснага балансу, які выкарыстоўваецца не толькі ў Рэспубліцы Беларусь, але і ва многіх іншых краінах, склаўся ў выніку змешвання дынамічнага і статычнага яго варыянтаў. Як лічыць М. Ю. Мядзведзяў, “камбінацыя статычнага і дынамічнага балансаў у адзін бухгалтарскі была дасягнутая накладаннем дынамічнага балансу на статычны” [Медведев, М. Ю. Теория бухгалтерского учета: учебник для вузов /М. Ю. Медведев. — М.: Омега-Л, 2007, с. 302]. Безумоўна, некаторыя элементы дынамічнага балансу ў выглядзе ацэнкі абаротных актываў па сабекошце, адлюстраванні расходаў і даходаў будучых перыядаў у сучасным балансе маюць месца, аднак у цэлым ён статычны, паколькі прызначаны перш наперш для фінансавых органаў, крэдытораў і аўдытараў.

Асноўваецца сучасны афіцыйны фармат бухгалтарскага балансу на так званым гістарычным яго фармаце, які ў канцы ХІХ — пачатку ХХ стагоддзя ў Расіі атрымаў навуковае абгрунтаванне як вынік перамогі фармальнай тэорыі двух радоў рахункаў над капітальнай тэорыяй. Узнік гістарычны фармат балансу як завяршальны этап уліковай працэдуры венецыянскай бухгалтарскай мадэлі ў першай палове сярэдневякоўя ў выглядзе сальдавай ведамасці для праверкі роўнасці дэбетовых і крэдытавых астаткаў па адкрытых рахунках [2, с. 96-100]. У такім фармаце нямецкія бухгалтары і прывезлі бухгалтарскі баланс у Расійскую імперыю, дзе ў пачатку ХІХ стагоддзя ён атрымаў тэарэтычнае абгрунтаванне як балансавая канцэпцыя на аснове тэорыі двух радоў рахункаў, а яго метадалагічная аснова была названа аксіёмай Л. Пачолі [Пачоли, Л. Трактат о счетах и записях /Пачоли Л.; под ред. Я. В. Соколова. — М.: Финансы и статистика, 1982, с 266].

Трэба заўважыць, што паколькі ў цэнтры ўвагі капітальнай тэорыі двух радоў рахункаў знаходзіцца капітал, які ва ўмовах будаўніцтва сацыялізму і камунізму ў СССР быў чужым элементам, то такая тэорыя была прызнана буржуазнай. Нягледзячы на тое, што 20-ыя гады мінулага стагоддзя для развіцця бухгалтарскага ўліку як навукі былі канструктыўнымі, пад уплывам тагачаснай палітыкі і ідэалогіі, пачынаючы з 30-х гадоў мінулага стагоддзя, капітал, як фундаментальная бухгалтарская катэгорыя, быў выключаны з тэорыі і практыкі нашай навукі. Вось што пісаў у 1933 г. у кнізе “Да перабудовы бухгалтарскага балансу” будучы акадэмік С. Г. Струмілін: “савецкая бухгалтэрыя за 15 год свайго існавання далёка яшчэ не ачысцілася ад цэлага раду перажыткаў старога ўкладу і ўплыву буржуазных эканамічных тэорый. Бухгалтарскі баланс — гэта завяршэнне бухгалтарскай справаздачнасці — яшчэ нядаўна заключаў у сябе асабліва шмат такіх перажыткаў і уплываў.... Ён вельмі доўга, напрыклад, беражліва захоўваў у сваёй наменклатуры катэгорыю капіталу” [Струмилин, С. Г. Статистика и эканомика /С. Г. Струмилин. — М.: Наука, 1979, с. 8]. Гэта кніга ў былым СССР не страціла актуальнасці нават у 1979 г. і была ўключана ў зборнік ягоных навуковых прац пад назвай “Статыстыка і эканоміка” апублікаваных у першыя гады савецкай улады.

У сучасных умовах гаспадарання сітуацыя мяняецца кардынальна і прырост капіталу ў форме чыстых актываў арганізацыі становіцца галоўным паказчыкам эфектыўнасці яе гаспадарчай дзейнасці. Аднак афіцыйныя балансы арганізацыя вымушана складаць і падаваць карыстальнікам зыходзячы з метадалогіі фармальнай тэорыі двух радоў рахункаў, што, тым не менш, не перашкаджае фінансавай службе для ўнутраных кіраўніцкіх мэт распрацоўваць вытворныя балансы актываў, абавязацельстваў і капіталу на аснове капітальнай тэорыі двух радоў рахункаў. Вытворныя балансы атрымліваюцца ў выніку трансфармацыі першасных балансаў на аснове выкарыстання нетрадыцыйных падыходаў да фарміравання ўліковай інфармацыі і з’яўляюцца неад’емнай часткай сучаснага балансазнаўства [Балансоведение: учеб. пособие для вузов /Н. А. Бреславцева [и др.]; под ред. Н. А. Бреславцевой. — Ростов на Дону: Феникс, 2004, с. 75].

Аднак упраўленчы апарат, а перш-наперш бухгалтарская служба, павінны валодаць методыкай трансфармацыі бухгалтарскага балансу ў кіраўнічы фармат, заснаваны на капітальнай тэорыі двух радоў рахункаў. Методыку трансфармацыі звычайнага балансу, складзенага ў адпаведнасці з патрабаваннямі зацверджанай пастановай Міністэрства фінансаў Рэспублікі Беларусь № 111 ад 31 кастрычніка 2011 г. Інструкцыяй аб парадку складання бухгалтарскай справаздачнасці, у баланс, які адпавядае капітальнай тэорыі двух радоў рахункаў, разгледзім на наступным прыкладзе. Дапусцім, на канец справаздачнага года арганізацыя мела наступны афіцыйны баланс (табліца 5.5).

Табліца 5.5 ¾ Баланс актываў, абавязацельстваў і капіталу арганізацыі,