Жұмыс істейтін халықтың қозғалысы және жұмыс күші құнының статистикасы

 

Ұ ШЖ бойынша жұ мыс істейтін (жұ мыспен қ амтылғ ан) халық екіге бө лінеді: жалдамалы жә не ө зін-ө зі қ амтитын жұ мыс бастылар. Жалдамалы жұ мыскерлер кә сіпорынның, ұ йымның басшыларымен ең бек келісіміне (контракт) отырғ ан азамматтар болып саналады. Ең бек келісімінің негізінде олар жұ мыс істейді жә не кә сіпорыннан қ осылғ ан қ ұ нның бө лігі болатын сыйақ ы тү рінде жалақ ы алады.

Жалдамалы емес жұ мыскерлер ө здерін жұ мыспен қ амтығ ан, яғ ни бұ лар ү й шаруашылығ ының мү шелері иелік ететін корпоративтік емес кә сіпорындарда табыс ә келетін жұ мыстары бар немесе ө з бетінше ө з есебінен жұ мыс істейтін азаматтар.

Ұ ШЖ-да жалдамалы жұ мысшылар ә леуметтік статусы бойынша екіге белінеді: жұ мысшылар жә не қ ызметкерлер. Қ ызметкерлер жұ мыскерлердің ү ш тобын қ ұ райды: басшылар, мамандар (инженер-техникалық, экономикалық, агрономдық) жә не басқ а қ ызметкерлер (қ ұ жаттарды дайындаумен жә не тол-тырумен айналысатын, есеп, бақ ылау жә не шаруашьшық қ ызмет жү ргізетіндер).

Жұ мыскерлер айналымының абсолютгік кө рсеткіштері — берілген кездегі жұ мысқ а алынғ ан жә не жұ мыстан босатылғ ан жұ мыскерлер саны.

Жұ мыс кү ші қ озғ алысы интенсивтілігінің қ атысты кө рсеткіштері:

 

Жұ мыскерлерді жұ мысқ а қ абылданғ ан жұ мыскерлер саны

қ абылдау = ^{____________________________________________________________} х100

бойынша айналым жұ мыскерлердің тізім бойынша орташа саны

коэффициенті

 

 

Жұ мыскерлердің барлық себептер бойынша жұ мыстан

жұ мыстан кетуі кеткен жұ мыскерлер саны

бойьшша айналым = ^{__________________________________________________________}х100

коэффициенті жұ мыскерлердің тізімдік орташа саны

 

 

Жұ мыс кү шінің кезең дегі жұ мысқ а қ абылданғ ан жұ мыскерлердің саны

орын басу = ^{___________________________________________________________________________}х100

коэффициенті кезең ішіндегі тү рлі себептермен жұ мыстан

босатылғ ан жұ мыскерлер саны

 

Егер орын басу коэффициентінің мә ні 100%-дан кө п болса, онда жұ мыстан босатылуына байланысты жұ мыс кү шінің шығ ындары ө теледі жә не жаң адан жұ мыс орындары пайда болады. Егер орын басу коэффициентінің мә ні 100%-дан кем болса, онда керісінше, жұ мыс орындары қ ысқ арады.

ө з еркімен жұ мысқ а келмеген

Кадрлардың жә не ең бек тә ртібін бұ зғ андар саны

тұ рақ тамаушылығ ының = ^{_________________________________________________________________}х100

коэффициенті тізім бойынша жұ мыскерлердің орташа саны

 

 

Кадрлардың есеп беру кезең індегі тұ рақ ты жұ мыскерлер саны

тұ рақ тылық = ^{______________________________________________________________________}х100

коэффициенті жұ мыскерлердің кезең аяғ ындағ ы тізімдік саны

 

Жұ мыс кү шінің қ ұ ны - бұ л жұ мыскердің жә не оның отбасының ө мір сү ру қ аражаттарының қ ұ ны.

Кә сіпорынның (жұ мыс берушінің) жұ мыс кү шіне жұ мсалғ ан шығ ындарының қ ұ нына жататындар:

- жалақ ы қ оры — кә сіпорынның заттай жә не ақ шалай тү рде ең беккерлерге ең бекақ ы тө леуі ү шін есептелінген сомалар (қ осындылары);

- кә сіпорынның жұ мыскерлердің тү рғ ын ү йіне жұ мсағ ан шығ ындары;

- жұ мыскерлерді ә леуметтік қ амтуғ а шық қ ан шығ ындар;

- кә сіптік оқ ытуғ а жұ мсалғ ан шығ ындар;

- мә дени-тұ рмыстық қ ызмет кө рсетуге жұ мсалғ ан шығ ындар;

- жұ мыс кү шін қ олдануғ а байланысты салық тар;

- жұ мыс кү шін ұ стау ү шін басқ а да жұ мсалғ ан шығ ындар (жұ мыс орнына келетін жолақ ысы; сү ттің, азық -тү ліктің, киімдердің тегін берілуінің қ ұ ны; іс-сапар шығ ыны жә не т.б. шығ ындар).

Жалданбалы жұ мыскерлердің ең бекақ ы тө лемі - есеп беру кезең інде жұ мыс берушінің жалданбалы жұ мыскерге орындағ ан жұ мысына беретін ақ ша немесе зат тү ріндегі тө лемақ ысы.

Ең бекақ ы қ андай бө лімдерден, элементтерден қ ұ ралады?

Ол екі бө ліктен тұ рады:

- қ олма-қ ол ақ ша жә не заттай тү рде берілетін жалақ ы;

- ә леуметтік сақ тандыруғ а аударылғ ан сома.

Қ олма-қ ол ақ ша тү рінде берілетін жалақ ы мынаны қ амтиды:

- ең бек нә тижесінің мө лшері, тарифтері, ставкасы бойынша негізгі тө лем;

- тү нгі уақ ытта, демалыс кү ндері, яғ ни жұ мыс уақ ытынан тыс жұ мыс істегені ү шін қ осымша тө лемақ ы;

- зияндылық қ а ұ шырағ аны, шетелге жұ мысқ а барғ аны ү шін қ осымша тө лемақ ы;

- кә сіпорынның жалпы жұ мысының нә тижелерімен байланысты бір уақ тылы сыйақ ылар мен басқ а да тө лемдер;

- кә сіпорын ұ сынғ ан қ ызметтер ү шін комиссиондық, ақ шалай сыйлық, шайлық тө лемдер.

Шығ ындардың орнын толтыру ү шін сапарғ а, қ ұ ралдарғ а, жабдық тарғ а жә не т.б. тө ленетін сомалар олар аралық тұ тыну ретінде қ арастырылады.

Жалақ ының ақ шалай тү ріне кірмейтіндер:

- білім алуғ а, тойғ а, кө п балалы отбасыларғ а жә рдемақ ы;

- ауруларғ а, жарақ атқ а, жү ктілікке немесе босануғ а тө лемақ ы;

- сә тсіз оқ иғ ағ а ұ шырағ анда, асыраушыдан айырылғ анда, мү гедектікке, жұ мыссыздық қ а байланысты тө ленетін жә рдемақ ы.

Бұ ндай тө лемақ ылар жалақ ыны емес, ә леуметтік жә рдемақ ыны қ ұ райды, себебі олар жұ мысқ а байланысты емес, бір нақ ты жағ дай болғ ан кезде жекелей тө ленеді.

Жалданбалы жұ мысшылардың ең бегіне тө ленетін жалақ ы салық тө леміне кірмейді, олар тек ө ндірісте қ олданылатын ғ имараттарғ а, жерге жә не басқ а да активтерге салық тар ретінде қ арастырылады.

Натуралды (заттай) тү рдегі жалақ ы - натуралды (заттай) тү рдегі ең бек ү шін тө ленген ақ ы жә не ол тауарлар мен қ ызметтен тұ рады. Олар жұ мысқ а қ ажетті емес жә не жалданбалы жұ мысшылардың жә не отбасы мү шелерінің қ ажеттіліктері мен тірліктерін қ анағ аттандыру ү шін қ олданылуы мү мкін. Оларғ а жататындар:

- тағ ам жә не сусындар;

- ү й шаруашылығ ының барлық мү шелері қ олданатын ү й қ ызметтері;

- жұ мысшылардың жұ мыстан тыс жерде киетін арнайы киімі;

- жұ мысшының жеке пайдалануына арналғ ан автокө лік қ ызметі;

- аурулардан сақ тандырулар, тек ә леуметтік қ амсыздандыру бағ дарламаларынан басқ а сақ тандырулар;

- темір жол жә не авиакең істіктегі тегін жолақ ысы жә не шахтерлерге арналғ ан тегін кө мір;

- жалданбалы жұ мысшығ а жә не отбасына ұ сынылғ ан спорттық қ ұ рылғ ылар;

- жұ мысқ а баратын жә не келетін кө лік;

- балаларғ а балабақ ша.

Ә леуметтік сақ тандыруғ а аударылғ ан сомалар жалданбалы жұ мысшыларғ а келең сіз оқ иғ алар жағ дайында ә леуметтік кө мек қ ұ қ ығ ының берілуін қ амтамасыз етуі тиіс. Олар жұ мыскерлердің табыстарына немесе олардың ә л-ауқ атына ә сер етеді.

Ә леуметтік сақ тандыруғ а аударылғ ан сомалар нақ тылы жә не шартты есептелінген болып бө лінеді. Нақ тылы аударымдар - 3-ші тұ лғ а арқ ылы жұ мысқ а жалдаушының жалданбалы жұ мысшылар пайдасына аударуы. Мысалы, басқ а институционалды бірліктер арқ ылы сақ тандыру компаниялары немесе ә леуметтік қ амтамасыз ету қ орлары.

Шартты есептелінген аударымдар мынадай: жалдаушылар жалдамалы жұ мыскерлерге немесе олардың қ арауындағ ы адамдарғ а, 3-ші жақ тың қ атысуынсыз, ө здерінің жеке ресурстарынан ә леуметтік кө мек ұ сынады.

Экономиканың жалпы тұ рғ ысынан алғ анда, жалдамалы жұ мыскерлердің ең бекақ ысы мынадан тұ рады:

- институционалды бірлік резиденттері мен жұ мыскер резиденттердің ең бегіне тө лемақ ы;

- институционалды бірлік резиденті емесіер мен жұ мыскер резиденттер ең бегіне тө лемақ ы, яғ ни Қ азақ стан Республикасы азаматтарының шетелдік елшілікте жә не консулдық қ ызметтерде жү рген жалдамалы жұ мыскерлер, шетелге гастрольге шығ атын артистер, тағ ы басқ асы ретінде жұ мыс істегені ү шін бө лінетін жалақ ы мен ә леуметтік сақ тандыру.[62]