Бақылау сұрақтары. Кәсіпорынның айналым қорлары дегеніміз не, олардың құрамы мен құрылымы қандай?

Кә сіпорынның айналым қ орлары дегеніміз не, олардың қ ұ рамы мен қ ұ рылымы қ андай?

Азіргі заман жағ дайында айналым қ орларды ү немдеудің экономикалық мә ні неде?

Ндірісте айналым қ орларды қ олдануды бағ алау қ алай жү ргізіледі?

Материалды ресурстарды ү немдеудің негізгі кө здері қ андай?

Материалды ресурстарды ү немдеудің резервтерін жү зеге асыру бойынша ө ндірістік-техникалық жә не ұ йымдастыру-экономикалық шаралары қ андай?

Айналым қ ұ ралдары, экономика салалары бойынша олардың қ ұ рамы мен қ ұ рылымы дегеніміз не?

Рылу кө здері бойынша айналым қ ұ ралдары қ алай бө лінеді?

Айналым қ ұ ралдарының тиімді қ олданудың қ андай кө рсеткіштерін білесіздер?

Кә сіпорынның дұ рыс жұ мысын ұ йымдастыру ү шін кә сіпорынның айналым қ ұ ралдарғ а деген қ ажеттілігі қ алай анық талады?

Айналым қ ұ ралдарының айналымдылығ ын тездетудің қ андай жолдарын білесіздер?

 

7 ТАРАУ. Ең бек ресурстары

 

1. Ең бек ресурстары жә не жұ мысбастылық мә селелері

2. Кә сіпорын кадрлары, оларды таң дау кө здері

3. Кә сіпорын қ ызметкерлерін жоспарлау

4. Ең бекті мө лшерлеу жә не ең бек ө німділігі

 

 

Ең бек ресурстары жә не жұ мыс бастылық мә селесі

Ең бек ресурстары дегеніміз – экономикады жұ мыс істеу ү шін білімі, тә жірибесі жә не қ ажетті физикалық кү ші бар республика халқ ының бір бө лігі.

Қ азіргі уақ ытта ең бек заң дылығ ына сә йкес Қ азақ станда ең бекке қ абілетті жастың тө менгі шегі болып 16 жас, ал жоғ арғ ысы зейнетақ ы алу қ ұ қ ығ ына сә йкес - 63 жас ер азаматтары ү шін жә не 58 жас - ә йел азаматтары ү шін белгіленген. Кейбір адам организмінің жоғ арғ ы психофизиологиялық жү ктемесіне байланысты кә сіби қ ызметтің тү рі ү шін зейнетақ ылық жас 5-10 жылғ а дейін тө мендетіледі. Бұ л кө п жағ дайда ең бектің жағ ымсыз, ауыр жә не денсаулық қ а зиян шарттарымен (мә селен, кө мірді қ азып алу, металды балқ ыту) байланысты. Кө птеген дамығ ан мемлекеттерде жұ мысқ а қ абілетті жастың жоғ арғ ы шегі 64 жасты қ ұ райды. Ал біздің Қ азақ станда жоғ арғ ы шекарасын арттыру ер азаматтардың орташа ө мір сү ру дең гейімен - 63 жаспен шектелген. Бірақ та еліміздегі кө птеген «жең ілдетілген зейнеткерлер» бұ рынғ ы жұ мыс орнында немесе басқ а жерде ең бек етуін жалғ астыратын болғ андық тан, ең бек ресурсының қ ұ рамында қ алып отыр. Жұ мыс істемейтін зейнеткер оның қ ұ рамынан алып тасталынады.

Ең бек ресурсын жұ мысбастылар мен жұ мыссыздардан тұ ратын эко-номикалық белсенді жә не экономикалық енжар халық деп бө леміз. Экономикалық белсенді халық – тауар мен қ ызмет ө ндірісі ү шін жұ мысшы кү шінің ұ сынысын қ амтамасыз ететін халық тың бө лігі.

Жұ мысбасты адамдар екі топқ а бө лінеді:

I топқ а – жалданып жұ мыс істейтіндер (жалдамалы жұ мысшылар) жатады. Осы топқ а ең бек туралы келісімнің шартына сә йкес ең бек ақ ы тө леуді қ амтамасыз ететін;

II топқ а – жалданып жұ мыс жасамайтындардың барлығ ы жатады. Бұ л топқ а: жұ мыс берушілер, жеке негізде жұ мыс жасайтын тұ лғ алар жатады. Осы топ жұ мыскерлерінің ең бек ақ ысы тауар мен қ ызмет ө ндірісінен алынатын пайдағ а байланысты болады.

Экономикалық енжар (ә рекетсіз) халық - экономикалық тұ рғ ыдан белсенді халық ты ө лшеу ү шін белгіленген жастағ ы жұ мыспен қ амтылғ ан немесе жұ мыссыз болып табылмайтын адамдар.

Ең бек ресурсының қ ұ рылымы ең бек ресурсының ә ртү рлі компоненттері мен сипаттамасынан тұ рады:

Жынысы бойынша ең бек ресурсының кө рсеткіштері кә сіби-салалық жә не аумақ тық кескіндерде жұ мысты ұ сыну аясы бойынша жұ мысбастылық қ ұ рылымын тиімді қ алыптастыру ү шін маң ызы зор. Бұ л кө рсеткіш қ оғ амдық ө ндірістегі, ү й жә не жеке шаруашылық тағ ы, оқ удағ ы жә не т.б. салалардағ ы ерлер мен ә йелдердің қ атынасын анық тайды. Жынысы бойынша ең бек ресурсының қ ұ рылымы мемлекеттің аумағ ы мен жұ мысбастылық аясы бойынша анық талады.

Жасы – жалпы халық тың ішінен ең бек ресурсын бө ліп алу ү шін қ олданылатын кө рсеткіш. Адамның физикалық жә не интеллектуалдық қ абілеті осы критерий арқ ылы анық талады: адам ө мірінің бастапқ ы кезең і мен орта жасында олар қ алыптасады жә не толық тырылады, ал қ артаюына қ арай азаяды.

Ең бек ресурсының білім кө рсеткіші оқ ыту жылының орташа санымен, оқ ушылар мен студенттердің санымен, жоғ арғ ы білімді мамандардың ү лес салмағ ымен жә не т.б. анық талады. Білім дең гейі сауаттылық дә режесін, оқ у жылының орташа санымен, халық тың алғ ан біліміне байланысты топтарғ а бө лумен сипатталады.

Қ оғ амдық топтар ә ртү рлі: кә сіби одақ тар, жастар ұ йымы, спорттық ұ йымдар, мә дени, техникалық жә не ғ ылыми қ оғ амдар.

Кә сіпорын жұ мысшыларының кә сіби қ ұ рылымы - ө ндіріс қ ұ ралы мен жұ мысшы кү шінің тікелей біріккен жердегі кә сібі мен біліктілігінің қ атынасы.

Қ азақ стан Республикасының жұ мыспен қ амтылғ ан халық ты экономикалық саладағ ы қ ызмет тү рлері бойынша бө лінуі, мысалы: ауыл, аң шылық, орман шаруашылығ ы; балық аулау мен ө сіру; кен ө ндіру жә не ө ң деу, электр қ уатын, газ бен су ө ндіру жә не бө лу; қ ұ рылыс; сауда, автомобиль, тұ рмыс бұ йымдарын жә не жеке пайдалану заттарын жө ндеу; қ онақ ү йлер мен мейрамханалар; кө лік жә не байланыс; білім беру жә не т.б.

Нарық тық экономиканың дамуына байланысты республикада жұ мысбастылық мә селесі тү йсіктенеді. Индустриалды-дамығ ан шет елдерде жұ мыссыздық ең бек кезең інде жұ мысқ а жарамды халық тың 5-8% қ ұ райды.

Жұ мыссыздарғ а Қ Р-ның «Халық ты ең бекпен қ амту туралы» заң ына сә йкес халық тың экономикалық тұ рғ ыдан белсенділігін ө лшеу ү шін белгіленген жастағ ы, қ аралып отырғ ан кезең ішінде бір мезгілде ү ш негізгі критерийге жауап беретін адамдар жатады:

а) жұ мыссыз болды (табысты жұ мысы болмады);

ә) оны іздеумен белсенді айналысты;

б) белгілі бір кезең ішінде жұ мысқ а кірісуге ә зір болды.

Осы аталғ ан ү ш белгі «жұ мыссыздық» ұ ғ ымын қ алыптастырады жә не осы белгілердің біреуі жоқ болғ ан жағ дайда азаматты жұ мыссыздарғ а жатқ ызуғ а болмайды.

Жұ мыссыздық ө ндірістік қ ызметтің нарық тық нысаны ү шін ә деттегі ә леуметтік-экономикалық қ ұ былыс болып табылады.

Бұ л ү рдіс ә лемдегі барлық мемлекеттерге белгілі бір дә режеде тә н. Ал, жұ мыссыздық тың динамикасы, дең гейі мен қ ұ рылымы ә р тү рлі елдерде белгілі бір мерзім аралығ ында ә р тү рлі болады. Жұ мыссыздық ты талдау барысында келесі кө рсеткіштерді ескеру керек:

- толығ ымен жұ мыссыз ретінде тіркелген азаматтардың ресми дең гейін (ең бек ресурстарына);

- жұ мыссыздық тың ұ зақ тығ ын.

Жұ мыссыз деп – белгілі бір табысты жоқ, жұ мыс іздеу мақ сатында жұ мысбастылық қ ызметіне тіркелген, сонымен бірге жұ мыс іздеп жү рген жә не оғ ан кірісуге дайын ең бек жасындағ ы азаматтар саналады.

Жұ мыссыздық тү рлері:

- Технологиялық - техника мен технологияның жаң а буындарына ө туге, қ ол ең бегінің механизациялануы мен автоматтандырылуына байланысты.

- Қ ұ рылымдық - кө не кә сіпорындардың жабылуына, бірқ атар салаларда ө нім шығ арудың азаюына байланысты.

- Конверсиялық - армияның, ә скери-ө ндірістік кешен салаларындағ ы қ ысқ артыруларғ а байланысты.

- Экономикалық – нарық конъюнктурасының ауытқ уына, тауар ө ндірушілердің бә секелестік кү ресте жең ілуіне байланысты. Тұ рақ ты сипатта болады.

- Жастар арасындағ ы – мектеп бітіргеннен кейін оқ уғ а тү се алмай қ алса, кә сіптік мектептерді бітіргеннен кейін.

- Жасырын - ө нім шығ ару ү шін технологияғ а қ ажетті жұ мыскерден кө п жұ мысшылары бар салада болады. Ол ең бек ө німділігін қ ысқ артады жә не ө ндіріс шығ ындарын ө сіреді.

- Тоқ ырау – жұ мыс істегісі келмейтіндерге жә не де уақ ытша жұ мыс істей алмайтындарғ а байланысты. Ө су қ арқ ыны бар.

Кө птеген елдерде ең беккерлердің жә не кә сіпкерлердің жарналарынан(ең бек ақ ығ а 1-6%) қ ұ рылғ ан жұ мыспен қ амту қ орлары бар. Жапонияда қ ор жартылай бюджеттен қ аржыландарылады. Жұ мыссыздық бойынша жә рдем ақ ы тө ленеді, минималды тү рі 26 апта (Халық аралық ең бек ұ йымдастыруының конвенциясы бойынша)

Жұ мыста жоқ тұ рғ ындарғ а кө мектесу жү йесі:

- Жұ мыссыздық бойынша сақ тандыру ең бек ақ ығ а 50-60% мө лшерінде жә рдем ақ ы (Швецияда-80%);

- Ең бек қ ызметіне байланысы жоқ кө мек кө рсету (мысалы жастарғ а мамандық алу ү шін білім беру);

- Кә сіби дайындық та ө ндірістік жұ мыспен ү йлестіретін «альтернативті білім беруге» ынталандыру (Европада кең тарағ ан).