ЕРТЕ КАРТОП

 

Жазда пайдалану үшін өсірілетін картопты ерте картоп деп атайды. Ол жоғары дәмдік сапасымен ерекшеленеді және қысқы сақтаудан өткен түйнектерге қарағанда оның құрамында С дәрумені 2,5-3 есе көп. Күзгі-қысқы ұзақ сақтаудың нәтижесінде түйнектер дәрумендер ғана емес, сонымен бірге крахмал мен басқа да пайдалы заттарды жоғалтады. Әсіресе мұндай шығындар түйнектердің өнуі мен сақтаудың қолайсыз жағдайларында арта түседі. Көктемгі-жазғы айларда картоптың өткен жылғы түйнектерінің ұзақ сақтаудың әсерінен құндылығы азаяды. Сондықтан халықты жас азық-түліктік картоппен мүмкіндігінше ұзақ уақыт қамтамасыз етудің маңызы зор.

Ерте картоп өсіру экономикалық тұрғыдан да тиімді, себебі шілде-тамыз айларында ерте картоптың сату құны кеш картопқа қарағанда 1,5-2 есе жоғары. Солтүстік Қазақстанда ерте картоптың өнімі 50-55 ц/га болғанның өзінде таза пайда бере бастайтындығы белгілі. Соған қарамай аймақта ерте картоп өсіруге тиісті мән бермей келеді. Көптеген шаруашылықтарда ерте картоп өсіру мен кәдімгі азық-түліктік картоп өсіру технологиясы бір-бірінен шамалы ғана айырмашылықта, нәтижесінде оның өнімі төмен. Жиі түрде ерте картоп саудаға кеш түседі де өзінің басты бағытын жоғалтып алады.

Кезінде С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Бараев атындағы астық шаруашылығы Қазақ ҒЗИ-да, облыстық тәжірибе стансаларында жүргізілген ғылыми зерттеулер мен аймақтағы озат шаруашылықтар тәжірибелеріне қарағанда жергілікті жағдайда ерте картоптан тауарлы өнімді шілде айының ортасына қарай, ал Ақмола мен Қарағанды облыстарының оңтүстік аудандарында тіпті шілденің бас кезінде алуға болатындығы дәлелденген. Ол үшін дер кезінде өсіру технологиясында кешенді агрошараларды, өсімдіктірдің өсуі мен дамуын жеделдететін тиісті шараларды іске асыру қажет.

Өнімді ерте алу қажеттігіне байланысты ерте картопты өсірудің бірқатар ерекшеліктері бар. Шілденің орта кезінде товарлы түйнектер алу үшін ерте пісетін сорттар таңдап алынады. Сорттардың ерте пісетіндігі ерте жиналатын түйнектердің өнімімен анықталады. Негұрлым түйнектер тауарлы өнімді ерте қалыптастырса, солғұрлым сорт ерте пісетін әрі шаруашылық маңызы жоғары сорт деп есептеледі. Жаздың ерте мезгілінде жоғары өнім алуға ерте және ортадан ерте пісетін сорттар пайдаланылады: Приекульский ранний, Полет, Весна, Мурманский, Невский, Шортандинский, Огонек.

Ерте картопты жақсы алғы дақылдан кейін құнарлы жерлерге орналастырады. Мұндай картопты мүмкіндігінше жақсы жарықталатын, жеңіл топырақты, қардан ерте арылатын алаңдарға отырғызады. Ауыр саздақ және саз топырақ жарамсыз, өйткені олар көктемде нашар жылынады да нәтижесінде отырғызар алдындағы өңдеуге кеш дайын болады.

Ерте картопқа топырақ өңдеу жүйесі азықтық кеш пісетін картоптан айырмасы болмайды. Алайда ерте және ортадан ерте пісетін сорттардың тамырлары шартты түрде нашар дамыған. Сондықтан топырақ өңделуі қажет, терең қопсытылып су ауаны жақсы сіңіруі қамтамасыз етілгені дұрыс.

Шапшаң есуі мен қорлануына байланысты ерте картоп қысқа мерзімде қоректік заттарды көп сіңіреді. Сондықтан ерте картопқа жеңіл сіңірілетін тынайтқыштарды өсімдіктерінің бүкіл өсуі мен дамуына жеткілікті мөлшерде қолдану қажет.

Картоптан өнімді ерте алудың басты шарттарының бірі тұқымдық түйнектерді әртүрлі әдістерді пайдаланып отырғызуға дайындау болып табылады, мұның өзі картоп көгінің тез пайда болуы мен өсімдіктің дамуына жақсы ықпал жасайды. Бұларға жататындар: әртүрлі әдіспен көктету, күнге кептіру мен қыздыру, түйнектерді сәуледен өткізу, түйнектерді минералдық және микротыңайтқыш ерітіндісінде өңдеу, өсіргіш заттармен өңдеу, түйнекке сақиналы тілік жасау т. Б. Ең қарапайым, жеткілікті тексерілген және ерте өнім жинауға көмектесетін тұқымдық түйнекті отырғызар алдындағы тиімді дайындау әдісінің бірі – жақсы желдетілген және жарықталған бөлмеде 30—35 күн бойы 12—15° температурада (ауытқуы 8°-тан 18°-қа дейін) жарықта көктету болып табылады.

Кезінде С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінде жүргізілетін тәжірибелер көрсеткендей, ерте картоп өнімін алу үшін отырғызылатын түйнектерді аңызда парник рамаларының астында, парниктерде қорғалған топырақта, дала жағдайындағы тіректердің, пленкалардың астында көктетуге болады.Зерттеу нәтижелері жоғарыда аталған түйнектерді көктету тәсілдері өсімдіктердің дамуын тездетіп суармалы жағдайда ерте картоп өнімін алуды 10-шілде қарсаңында 115-127 ц/га қамтамасыз етті (Приекульский ранний сорты). Жарық өткізгіш полиэтилен қаптарында (көлемі 135X28 см) көктетілген түйнектерден де жоғары нәтижелер шықты, қаптың ұзын бойына 10—15 см сайын диаметрі 1 —1,5 см ауа кіретін саңылау жасалады. Мұндай қаптардағы түйнектер жан-жағынан жақсы жарықталады, дүркін-дүркін аударыстырылып отырудың қажеті жоқ. Түйнектерде қысқа, тығыз өскіндер пайда болады және оларда көптеген жапырақ ұрықтары қалыптасады.

Дайындалған түйнектер ең ерте мерзімде (сәуірдің аяғында) қырқаларға 6—8 см тереңдікте отырғызылады. Бұл жағдайда картоп көгі жұмыла ерте шығады, соңынан өсімдіктер жақсы дамиды. Қөктетілген түйнектер арнаулы картоп отырғышпен (САЯ-4), көшет отырғыш машиналармен (НРМ-6) немесе трактор түптегіші, немесе соқа тісінің астына отырғызылады. Қоректену ауданы 70X28 см (1 гектарға 55—60 мың өсімдік) болуға тиіс. Өсімдіктерді қоректік заттар және ылғалмен қамтамасыз еткенде картопты жиірек отырғызады және мұның өзі өсу мен туйнек түзуді тездетеді, түйнектердегі крахмал мөлшерін арттырады.

Өсімдік көгінің үсікпен зақымдануының хаупі туғанда олар қанаттары кең жайылған түптегіштердің көмегімен топырақпен жасырылады. Үсіктен кейін қырқаларды сеткалы тырмалармен қопсытады.

Топырақтың ылғалдылығы қолайлы болу үшін картопты жиі суарады. Алғашкы суаруды егін көгі шыкқаннан кейін, кейінгілерін әрбір 8—10 күн сайын жүргізеді, топырақтың кеуіп немесе тым артық суланып кетуін қадағалап отырады. Көктем құрғақ болғанда ерте картопты оның көгі пайда болғанша да суарады, мұның өзі егін көгінің жаппай шығуын қамтамасыз етеді.

Түйнектердің диаметрі 3 см, ал әр бұтаның өнімі 150-200 г (75-100 ц/га) жеткенде ерте картопты каза бастайды.

Тиісті агротехникалық талаптарды сақтағанда Солтүстік Қазақстан аймағында әдетте бұл уақыт шілденің екінші жартысына дәл келеді – шамамен гүлдене бастағаннан 10-15 тәуліктен соң.

Ерте картоптың түйнегі өте нәзік, тез кебеді де тауарлы сапасын жоғалтады. Сондықтан оны сатылуына қарай бірте-бірте қазып, бірден жинап алып қараңғы орынға үйіп қояды.