Материалдық-техникалық жабдықтау және логистика

 

Халық шаруашылығ ы саласы ретінде материалды-техникалық жабдық тау келесі функцияларды атқ арады: тұ тыну жә не ө ндіріс қ ұ ралдарын бө лу жә не оларды нақ ты тұ тынушыларына жеткізу. Бұ л ең бек қ ұ ралдары мен заттарын ө ндірушіден тұ тынушығ а шаруашылық байланыстарды оң тайландыру негізінде ауыстыру арқ ылы жү ргізіледі.

Сонымен қ атар материалды-техникалық жабдық тау тауарларды ораумен, сақ таумен, оларды тұ тыну жеріне апарумен, тұ тыну ү дерісінде материалдарды ө ндірістік тұ тынуғ а жә не қ ызмет етуге дайындауғ а байланысты ө ндірістік функцияларды да атқ арады.

Басқ ада экономистердің айтуы бойынша материалды-техникалық жабдық тауды материалдық ө ндіріс саласына жатқ ызуғ а болады. Мысалы, ө німді нақ ты ө ндірістік тұ тынушығ а жеткізу бойынша жабдық тау саласының жұ мыскерінің ең бегін ө ндірістік ең бекке жатқ ызуғ а негіз береді. Жабдық тау саласында ең бек мазмұ ны болып ө ндірістік қ ызметке жататын, ө ндіріс қ ызметі табылады.

Материалды-техникалық жабдық тауғ а сала ретінде келесі талаптар қ ойылады:

- жабдық тау тұ рақ тылығ ы;

- сапалық жә не сандық кө рсеткіштері бойынша жабдық таудың тұ рақ тылығ ы;

- келісім шарт шартын, тұ тыну тапсырысын, жабдық тау тә ртібін сақ тауды орындау;

- материалды-техникалық қ ұ ралдар қ орларын тө мендету, тауарлардың айналымын тездету;

- тұ тынушығ а қ ызмет тү рлерін жә не кө лемін ұ лғ айту;

- материалды-техникалық жабдық таудың жаң а прогрессивтік тә сілдерін іздестіру;

- ресурстардың барлық тү рлерін экономды жә не мө лшерлі қ олдану;

- материалды-техникалық жабдық таудың шаруашылық айналымында қ арастырылғ ан, артық қ алғ ан ресурстарды бірнеше рет қ олдануғ а ынталандыру;

- есептен шығ арылғ ан машиналар мен қ ұ рылғ ылардың саймандарын жә не қ алғ ан бө лшектердің ресурстарын қ олданудан, қ алпына келтіруден кейін ресурстармен жабдық тау;

- кө терме сауданы дамыту;

- ө ндірістік негіздегі тауарлармен коммисиондық сауда;

- материалды-техникалық ресурстарды алумен жә не жабдық таумен байланысты қ ызмет кө рсетуші кә сіпорындардан қ ысым болғ ызбау.

Материалды-техникалық жабдық таудың тиімділігі халық шаруашылық жә не сала ішіндегі тиімділік кө рсеткіштерімен анық талады.

Ө ндірістік жабдық тау саласының халық шаруашылық тиімділігі кә сіпорындардың ө ндіріс қ ұ ралдарына деген сұ ранысты ө з уақ ытында жә не кешенді қ анағ аттандырумен, оларды ө ндіріске жеткізіп беру бойынша шығ ындар дең гейін тө мендетумен, ө ндірісті ұ лғ айтатын жабдық таудың прогрессивтік тә сілдерін енгізумен байланысты кө рсетілген.

Жоспарларды қ ұ ру ү шін жә не оларды бақ ылау ү шін қ ызметкерлер штаты жұ мыс істеді. «Жоспардың орындалуы» деген кө рсеткіш халық шаруашылық та, сондай ақ салалық та басты тиімді кө рсеткіш болып табылды.

Енді салалық тиімділікке толығ ырақ тоқ тай кетейік. Жабдық таудың салалық тиімділігі бұ л салада қ олданылатын материалдық жә не ең бектік ресурстардың қ олдану дең гейінде кө рсетіледі.

Салалық тиімділіктің кө рсеткіші болып келесілер табылады: жабдық таудың бір жұ мыскерін есепке қ ою, негізгі қ ордың бір қ ұ нына тұ тынушылардың қ ызмет жә не жабдық тау кө лемі, қ оймадағ ы тауарлы материалдық қ ұ ндылық тардың айналымы, айналым шығ ындарының дең гейі, жабдық тау қ ызметінің пайдалығ ы жә не т.б.

Жабдық тау бө лімінің табысты қ ызметін кө рсететін басты фактор болып негізгі қ орлар жә не ең бек ресурстары табылады. Бұ лармен қ амтамасыз етілгендік кә сіпорынның ө ндіріске тағ айындалғ ан керекті тауарламен жабдық талғ ан дең гейін кө рсетеді.

Дамығ ан нарық тық экономика ү шін жә не жеке меншіктің тү рлері кө п жағ дайда материалды-техникалық жабдық тау жеке салағ а бө лінбейді, ө йткені ө ндіріс қ ұ ралдарын жабдық тайтын кә сіпорындар нақ ты бір ведомства қ арамағ ына бағ ынбайды. Материалды-техникалық жабдық тау ө ндіріс қ ұ ралдарының нарығ ының бір функциясы болып табылады. Жабдық тау ү дерісі қ атардағ ы сатып-алу актісі болып табылады, ал нақ ты бағ а, сапа, кө лемі туралы сұ рақ тар, алдын-ала номенклатураны жоспарлау жә не анық тауғ а қ арамай нарық тың ережесі жә не механизмі бойынша шешіледі.

Нарық тық экономикада ө ндірістік ү дерістердің материалды-техникалық жабдық тау ү дерісі жас ғ ылым – логистикамен оқ ылады. Француз тілінен логистика тасымалдау, жабдық тау, орнату ө нері деп аударылады.

Экономикада бұ л термин ө ндірісті материалдармен қ амтамасыз ететін, оларды бө летін ә р тү рлі мекемелер қ ызметтерін қ ұ рамалай білуді білдіреді. Біздің ойымызша ғ ылым туралы толық ойды оның анық тамасынан алуғ а болады: «Логистика - бұ л шикізатты сатып алу орнынан соң ғ ы тұ тыну орнына дейін материалды жә не сонымен байланысты ақ параттық ағ ымдардың қ озғ алысын қ амтамасыз ететін, тасымалдау жә не қ оймалау бойынша барлық қ ызметтерді жоспарлау, ұ йымдастыру жә не бақ ылау». Логистика шаруашылық қ ызметі ретінде келесі анық тамада кө рсетіледі: «Логистика – жабдық таушығ а ақ ша тө леген кезден бастап тұ тынушығ а дайын ө німді жеткізгені ү шін ақ ша алу мезетіне дейінгі шаруашылық айналымындағ ы шикізаттың, бө лшектердің жә не дайын ө німдердің қ озғ алысын жә не сақ талуын басқ ару ү дерісі». Логистика тү сінігін осындай пайымдау кө бінесе шетел ә дебиеттерінде кездеседі.

Егер ө ндіріс қ ұ ралының нарығ ының қ ұ рылу жағ дайында ө ндірістік қ амтамасыз ету ү дерісін қ арастыратын болсақ онда ү ш мә селе туады: біріншісі, коммерциялық қ ызмет барлық кө рсеткіштерімен; екіншіден, тауар нарығ ының қ ұ қ ық тық жә не экономика-ұ йымдастырылғ ан реттеуі; ү шіншіден, ө ндіріс қ ұ ралдарының айналым саласындағ ы тауар қ озғ алысын жү зеге асыру жә не басқ ару; тө ртіншіден, шаруашылық аймақ тық байланыстарды қ ұ ру, ө німдерді қ оймалау орындарында сатуды ұ йымдастыру, ө нім қ орын реттеу жә не қ ұ ру, қ оймалық шаруашылық ты ұ йымдастыру жә не дамыту.

Тауар қ озғ алысын басқ ару біріншіден экономиканы ресурстардың барлық тү рлерімен қ амтамасыз етумен, ә р тү рлі салалардың нақ ты жә не қ оғ амдық ең бегін қ ысқ артумен тығ ыз байланысты. Сә йкес функциялар осы механизмді тиімді жә не кешенді дамуына кө мектесе отырып, нарық ты реттейтін механизмдермен байланысады. Логистикалық басқ ару жү йесіндегі объектілер мен субъектілер кө бінесе ө ндіріс қ ұ ралдарының нарығ ының қ ұ рылуына байланысты. Логистиканың анық тамасының кө пжақ тылығ ына қ арамай олар бұ рын шет ел мамандарына жататын ө німді физикалық таратуды басқ ару сұ рақ тарын қ осады (дайын ө німнің сатып алушығ а жә не шикізатты жабдық тау кө зінен ө ндіріс ү дерісінің басталуына жеткізілуі жә не қ оймаландыру). Бұ л ғ ылыми-практикалық бағ ыт ә сіресе 60-70-ші жылдары кең тарағ ан. Жә не де ө німді физикалық тарату – бұ л ү дерістің бір бө лігі барлық (шаруашылық ішіндегі саланы қ оса) материалдық жә не ақ параттық ағ ымдарды басқ аруда кө рсетілген жоқ. Сонымен қ атар оның маркетингтен айырмашылығ ы да кө рсетілді: маркетинг – бұ л нарық жағ даятын, жарнама, сауданы, материалдардың сатып алушыларғ а қ озғ алысын оқ ыса, ал тауарды физикалық тарату – бұ л ү дерістің ө нім қ озғ алысына жә не қ оймалауғ а байланысты бір бө лігі.

Бір айта кететін жай кейбір авторлар логистикалық басқ ару механизміне маркетингтік жү йені қ осады. Кейбіреулері логистиканы тұ тынушыларды ә р тү рлі тә сілдермен қ амтамасыз етуді ұ йымдастырумен байланыстырады. Осылардың салдарынан логистиканың контурлары ө згереді, тү сініксіз кішірейеді немесе керісінше ұ лғ аяды.

Біздің ойымызша, логистика айналым саласында тауар қ озғ алысын қ амтамасыз етуді жә не ұ йымдастыруды кө рсетеді.

Логистиканың негізгі функциялары болып келесілер табылады:

- шаруашылық байланыстарды қ ұ ру;

- тауар тасымалдаудың сұ ранысын, олардың кө лемін жә не қ оймалау орны арқ ылы ө німнің қ озғ алым кезең дігін жә не тізбектілік бағ ыттарын анық тау;

- жабдық таумен жә не тасымалдаумен оперативті басқ аруды координациялау;

- ө нім қ орларын реттеу жә не қ ұ ру: қ оймалық шаруашылық ты ұ йымдастыру, дамыту;

- ө німді тасымалдауды тоқ тататын операциялардың орындалуы.

Кө рсетілген функцияларғ а келесі ерекшеліктер бейім: біріншіден, тауарайналым ү дерісінде материалдық ағ ымды жү зеге асыруды реттеу, ұ йымдастыру бойынша ө зара байланысқ ан функциялар кешенін ұ сынады; екіншіден, бұ ндай функциялардың тасымалдаушысы болып, бұ л ү дерісте қ атысатын барлық субъектілер табылады: кә сіпорынның жабдық тау-ө ткізу жә не кө ліктік қ ызметтері, шаруашылық ассоциациялардың, концерндердің бірлестіктері жә не аймақ аралық, аймақ тық коммерциялық -делдалдық жә не саудалық мекемелер мен кә сіпорындар. Онда тауар қ озғ алысын ұ йымдастырудың координациялық ролін кө лікті, сауданы, материалдық жә не энергетикалық ресурстарды басқ аратын мемлекеттік қ ұ рылымдар жү зеге асырады; ү шіншіден, осы функциялардың тиімді жү зеге асыруының ө лшеуіші болып ө німді тасымалдаудағ ы салмақ тық жиынтық шығ ын табылады, ө йткені бұ л шығ ындардың ә р элементтеріне жалпы сомадан ү лес салмағ ы жатады.